Η Αγία Βαρβάρα στην τέχνη και στη λαογραφία
Στην αρχαιότερη τοιχογραφία του αγίου Βήματος στον προσκυνηματικό ναό της Αγίας Βαρβάρας στον ομώνυμο δήμο της Αττικής, η Μεγαλομάρτυς παριστάνεται με τα μαλλιά λυτά να πέφτουν στους ώμους, να φέρει στο κεφάλι στέμμα και στο δεξί χέρι να κρατά Σταυρό. Το αριστερό χέρι είναι δυσδιάκριτο εξαιτίας της φθοράς του χρόνου. Η εικόνα αυτή έχει ύψος περίπου ένα μέτρο και σαράντα δύο εκατοστά.
Η εικόνα που βρέθηκε κατά την εκσκαφή του Αγίου Βήματος και την οποία κατ’ εξοχήν ασπάζονται οι προσκυνητές, η επονομαζόμενη «εικόνα της Βέλλα» παριστάνει την Αγία με λυτά μαλλιά, με στέμμα στο κεφάλι, στο δεξί χέρι Σταυρό και στο αριστερό δάφνη. Παρόλο που η επιχρύσωση εμποδίζει τη μελέτη της εικόνας, από το πρόσωπο και μόνο φαίνεται πως πρόκειται για κειμήλιο πολυτίμητο.
Ο καλλιτέχνης πάντοτε αποδίδει στην Αγία μεγαλομάρτυρα σπουδαία ομορφιά, αφήνει να φαίνεται η παρθενική σεμνότητα, απεικονίζει το σθένος που έδειξε η Αγία κατά τις μαρτυρικές στιγμές του βίου της και του τέλους της και παριστάνει την ακαταμάχητη αγάπη της προς το Σταυρό και τον Ιησού Χριστό. Άλλοτε εικονίζει την Αγία να φέρει στο αριστερό χέρι δάφνη, που αποτελεί το σύμβολο της ολοκληρωτικής νίκης κατά του Δαίμονα, και στα δεξιά το Σταυρό. Άλλοτε να κρατά στο δεξί χέρι Άγιο Ποτήριο και στο αριστερό χέρι δάφνη ή κρίνο, που συμβολίζει την αγνότητα, την καθαρότητα και την παρθενία της μεγαλομάρτυρος, και Σταυρό μαζί και ειλητάριο, που συμβολίζει την προσευχή της Αγίας και τη δύναμη που έπαιρνε πάντοτε στις στιγμές της αγωνίας. Άλλοτε παριστάνεται να έχει το δεξί χέρι μπροστά στο στήθος σε στάση ευχαριστίας προς το Θεό και αριστερά να κρατά δάφνη. Γενικά Σταυρός, Άγιο Ποτήριο και δάφνη είναι οι καλλιτεχνικές γραμμές της εικονογραφίας που απεικονίζονται σε ποικίλους συνδυασμούς.
Η χρήση του Σταυρού, που πολλές φορές παριστάνεται να φέρει περασμένο με αλυσίδα γύρω από το λαιμό, ερμηνεύεται και σε σχέση με το θαύμα της Αγίας στο λουτρό του πατέρα της στην Ηλιούπολη. Τόσο ο Συμεών ο Μεταφραστής όσο και ο Δαμασκηνός βεβαιώνουν ότι στις ημέρες τους ακόμη μαζί με το λουτρό μπορούσε να παρατηρήσει κανείς και το σημείο του Σταυρού που αποτυπώθηκε πάνω στο μάρμαρο μετά τη χαρακτηριστική κίνηση της μεγαλομάρτυρος .
Το Άγιο Ποτήριο στα χέρια της Μεγαλομάρτυρος παριστάνει αφ’ ενός την αγάπη προς το Χριστό, εφόσον μέσα στο ’γιο Ποτήριο τίθεται το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, αλλά εκφράζει αναμφίβολα και υπαινιγμούς για το αίμα της ίδιας της Αγίας, που χύθηκε υπέρ του Χριστού, καθώς το Άγιο Ποτήριο υπενθυμίζει το Αίμα του Χριστού που χύθηκε υπέρ των ανθρώπων.
Κάποτε αναπαρίσταται η Αγία να παίρνει δύναμη από την προσευχή στις στιγμές της φρικτής αγωνίας. Έτσι η Αγία εικονίζεται να υψώνει το δεξί ή το αριστερό χέρι για να προσευχηθεί κρατώντας στο άλλο τίμιο Σταυρό ή δάφνη. Όπως έντονα παραστατικά παρουσιάζεται και ο συνδυασμός της μεγαλομάρτυρος που κρατά στο δεξί χέρι ξίφος σε ανάμνηση του φρικτού θανάτου που υπέστη η μεγαλομάρτυς από τον ίδιο τον πατέρα της, στο αριστερό χέρι να κρατά ’γιο Ποτήριο, ενώ συγρόνως εναγκαλίζεται το Ιερό Ευαγγέλιο, την αλήθεια του οποίου κήρυξε ενώπιον του Μαρκιανού και του τύραννου πατέρα της, και υπέρ της αλήθειας αυτής έδωσε τη ζωή της. Τέλος πολλές φορές πάνω από το Άγιο Ποτήριο εικονίζεται αστέρι, συμβολισμός του Σωτήρος Χριστού και αποτελεί και υπαινιγμό στους λόγους της Αγίας που είπε κάποτε ότι ο Ιησούς φωτίζει κάθε άνθρωπο που έρχεται στον κόσμο.
Η Αγία Βαρβάρα θεωρείται προστάτιδα κατά της ασθένειας της ευλογιάς. Παλαιότερα στην Ζάκυνθο, όταν υπήρχε επιδημία της νόσου, έκαναν λιτανείες και προσκυνούσαν ιερό λείψανο της Αγίας που βρισκόταν εκεί.
Παλιότερα οι γυναίκες έκαναν πίτα με αλεύρι, την έψηναν στο φούρνο και έπειτα την περιέχεαν με μέλι. Την έβαζαν κατόπιν σ’ ένα τραπέζι και το τραπέζι το έβαζαν σ’ ένα σταυροδρόμι. Εκεί πήγαινε ο ιερεύς και έκανε παράκληση, Κατόπιν η νοικοκυρά έκοβε την πίτα και τη μοίραζε στον κόσμο. Από το μέλι της πίτας έκαναν σταυρό στην πόρτα τους. Και στο Μπαϊντίρι της Μικράς Ασίας παρασκεύαζαν τη «βαρβάρα» σε τρίστρατο, δηλαδή εορτάσιμη πανσπερμία κολλύβων.
Κατά τις λαϊκές δοξασίες, υπάρχει πνευματική σχέση μεταξύ των Αγίων Βαρβάρας, Σάββα και Νικολάου. Κοινές δε ονομασίες των εορτών τούτων είναι τα λεγόμενα «Νικολοβάρβαρα» και «Αϊνικολαόγιορτα». Επίσης, σε άσματα και παροιμίες, αναφερόμενα στη σφοδρότητα του ψύχους, το πολύ κρύο, γίνεται λόγος περί των Αγίων τούτων.
Αγιά Βαρβάρα γέννησε και αι Σάββα το ‘δέχτη
Κι άις Νικόλας έτρεξε να πάη να το βαφτίση.
Αγιά Βαρβάρα ‘έννησε κ’ η Στελιανή το δέχτη
κι άις Νικόλας το ‘κουσε και πάει να το βαφτίση,
δηλαδή το χιόνι.
Επίσης, σε πολλά μέρη, κατά την εορτή της Αγίας Βαρβάρας, οι γυναίκες «δεν σκουπίζουν για τα παιδιά».
Από το βιβλίο του Επισκόπου Φαναρίου Αγαθαγγέλου,
Ο βίος και το μαρτύριο της Αγίας Βαρβάρας