Αιγυπτιακές μούμιες στον... αξονικό τομογράφο - Σφραγίσματα στα δόντια και άλλα ευρήματα

Ένα... οδοντικό σφράγισμα στην εποχή και στο βασίλειο των Φαραώ, είναι οπωσδήποτε μια εκπληκτική αρχαιολογική ανακάλυψη. Εντυπωσιακή μπορεί να θεωρηθεί επίσης η διάγνωση μιας σκελετικής παραμορφωσης, μετά από... 2300 χρόνια όπως ήταν η ανακάλυψη, με τη χρήση αξονικής τομογραφίας, μιας δυσμορφίας σε πρόσωπο μούμιας, χωρίς να χρειαστεί να αφαιρεθούν οι ταινίες λινού που την καλύπτουν.

Τέλος, μόνο σε σενάριο επιστημονικής φαντασίας, ή αστυνομικής ταινίας, θα μπορούσε να προσομοιάζει η αποκάλυψη μιας πιθανής «συμπαιγνίας» ταριχευτών, οι οποίοι ίσως αποφάσισαν να εμφανίσουν - ενδεχομένως σε συγγενείς του επιφανούς νεκρού - αντί της μούμιας του, μια «ψευδομούμια»...

Όσα «μυστικά» ήταν για αιώνες κρυμμένα, ανέγγιχτα, σκοτεινά, καλά σφραγισμένα μέσα στις εντυπωσιακές αρχαίες αιγυπτιακές σαρκοφάγους, αποκαλύπτονται σήμερα με τη βοήθεια της σύγχρονης ιατρικής τεχνολογίας και μάλιστα χωρίς επεμβατικές μεθόδους, που θα μπορούσαν να αλλοιώσουν στοιχεία, ή να καταστρέψουν κειμήλια, προσφέροντας πλήθος πληροφοριών για μεθόδους, πρακτικές, ήθη, έθιμα, συμβολισμούς και πεποιθήσεις των αρχαίων Αιγυπτίων.

Κάποια από αυτά τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια επιστημονικής διάλεξης της ιδρύτριας και προέδρου του Ελληνικού Ινστιτούτου Αιγυπτιολογίας, καθηγήτριας του ΚΕ.ΔΙ.ΒΙ.Μ.-Ε.Α.Π. και του Σεμιναρίου του Ε.Ι.Α., Αλίκης Μαραβέλια, το απόγευμα της Τετάρτης, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, με θέμα: «The Athens Mummy Project: Η διατήρηση της μνήμης και της μορφής δια μέσου των αιώνων - Πώς η σύγχρονη Αιγυπτιολογία και η Τομογραφία φωτίζουν τα αρχαία ταφικά έθιμα».

Πρωτότυπο ερευνητικό πρόγραμμα, εντυπωσιακές ανακαλύψεις

Οι εντυπωσιακές ανακαλύψεις προέκυψαν τα τελευταία χρόνια, κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής ενός, πρωτότυπου και μοναδικού μέχρι στιγμής για τα ελληνικά δεδομένα, ερευνητικού προγράμματος, χάρη στη συνεργασία του Ελληνικού Ινστιτούτου Αιγυπτιολογίας (Ε.Ι.Α.) με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και το Ιατρικό Κέντρο Αθηνών.

Στα πλαίσια του προγράμματος εξετάστηκαν πέντε από τις δέκα σορούς Πτολεμαϊκής Περιόδου, οι σαρκοφάγοι των οποίων είχαν μελετηθεί ήδη αιγυπτιολογικώς [Maravelia & Cladaki-Manoli 2004 // Maravelia 2005]. Η εξέταση τους έγινε με μη επεμβατική σάρωση, με τη χρήση αξονικού τομογράφου τελευταίας τεχνολογίας, ώστε να απεικονιστούν και να μελετηθούν και με ιατρικό, ανθρωπολογικό και ιατροδικαστικό τρόπο. Άλλες τέσσερις μούμιες θα περάσουν από τον αξονικό τομογράφο περί τα μέσα Μαΐου 2023. Πρόκειται για ένα παιδί, μια γυναίκα και δύο άνδρες, που έζησαν κατά την Πτολεμαϊκή Περίοδο, στην Πανόπολη της Αιγύπτου (το σημερινό Akhmim).

Και οι δέκα μούμιες ανήκουν στην Αιγυπτιακή Συλλογή του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών. Οι ταριχευμένοι νεκροί ήταν αιγυπτιακής καταγωγής, αν και την εποχή εκείνη, των ελληνιστικών χρόνων, υπήρχαν και ελληνικής καταγωγής επιφανείς άνδρες, γυναίκες και παιδιά, οι οποίοι με αυτόν τρόπο επιζητούσαν την ενθύμηση τους, την «αθανασία» τους, στους αιώνες... Η δέκατη μούμια είναι σε θραυσματώδη κατάσταση και δε θα εξεταστεί.

«Είναι μια καθαρά μη επεμβατική μελέτη, περνούν οι μούμιες από τον αξονικό τομογράφο και σκανάρονται. Από το 2016 ξεκίνησε η έρευνα και από το 2018 έχουμε προχωρήσει σε μια σειρά από πολύ ενδιαφέρουσες επιστημονικές δημοσιεύσεις» ανέφερε, μιλώντας στο ραδιόφωνο του Αθηναϊκού - Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων "Πρακτορείο 104.9 FM", η κ. Μαραβέλια.

Το μέσο ύψος των ταριχευμένων σορών δεν ξεπερνά το ένα μέτρο και πενήντα πέντε εκατοστά, που μαρτυρεί κατά τις εκτιμήσεις των ειδικών και τον μέσο όρο του ύψους των ανθρώπων στον αιγυπτιακό χώρο κατά την περίοδο εκείνη. Συνολικά, πρόκειται για δύο παιδιά, πέντε άνδρες και τρεις γυναίκες, η μια εκ των οποίων υπήρξε ιέρεια μιας αρχαίας αιγυπτιακής θεότητας...

Οδοντικό σφράγισμα και οστικές παραμορφώσεις ...

Οι πρώτες πέντε μούμιες εξετάσθηκαν τον Οκτώβριο του 2016 και έκτοτε υπήρξαν έξι πρωτότυπες δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά [Michailidis, Kyriazi, Maravelia et al. 2019 // Maravelia, Bontozoglou et al. 2019 // Kalampoukas, Kyriazi, Maravelia et al. 2020 // Pantazis, Tourna, Maravelia et al. 2020 // Bontozoglou, Maravelia et al. 2021 // Maravelia, Bontozoglou et al. 2022.].

Η πλέον επιφανής νεκρή από τις εξεταζόμενες μούμιες ήταν ορχούμενη ιέρεια του θεού Μιν, κόρη αρχιερέως... Κατά την εξέταση της μούμιας αποκαλύφθηκε ότι το σώμα της είχε δοθεί για ταρίχευση σε κατάσταση πρώιμης αποσύνθεσης, δηλαδή, τουλάχιστον τρείς, τέσσερεις μέρες έπειτα από το θάνατο της.

«Το ερμηνεύσαμε με δύο τρόπους. Ο πρώτος, με τη μαρτυρία του Ηρόδοτου, ότι οι συγγενείς απέφευγαν να δίνουν στους ταριχευτές νέες και όμορφες γυναίκες αμέσως μετά το θάνατο τους, ώστε να αποκλειστεί η νεκροφιλία. Και ο δεύτερος, ότι πιθανότατα οι ταριχευτές καθυστέρησαν να επέμβουν, γιατί ίσως ασχολούνταν με άλλες ταριχευσεις» ανέφερε η κ. Μαραβέλια.

Εντυπωσιακή ήταν η εύρεση μιας δυσμορφίας στο πρόσωπο νεκρού (το δεξί ιγμόριο ήταν μικρότερο σε όγκο από το αριστερό, με αποτέλεσμα το δεξί μάτι να βρίσκεται σε χαμηλότερη θέση), η οποία οφείλεται σε, γνωστό σήμερα, παθολογικό σύνδρομο. Επίσης, αίσθηση είχε δημιουργήσει το ... οδοντικό σφράγισμα στην τομογραφία της γνάθου άλλης μούμιας, που είναι και το δεύτερο επιβεβαιωμένο σφράγισμα, μετά το πρώτο καταγεγραμμένο αντίστοιχο εύρημα σε μουσείο του Καναδά.

«Είναι καταγεγραμμένη επίσημη οδοντιατρική πράξη» τόνισε η κ. Μαραβέλια, σημειώνοντας ότι ακόμη από το Αρχαίο Βασίλειο ήταν γνωστή η ύπαρξη ιατρικών πράξεων στην Αίγυπτο και γιατρών, μεταξύ των οποίων και γυναίκες ...

Σε άλλη μούμια που εξετάστηκε με την μέθοδο της αξονικής τομογραφίας αναδείχθηκε ότι είχαν αφαιρεθεί και επανατοποθετηθεί μετά από ταρίχευση τα εσωτερικά της όργανα, ενώ συγκλονιστική ήταν η αποκάλυψη μιας ψευδο-μούμιας, δηλαδή, μιας σύνθεσης μόνο οστών, περιτυλιγμένων με λινές ταινίες. Οι ταριχευτές σε αυτήν την περίπτωση φαίνεται ότι επιστράτευσαν τη φαντασία τους και συνέθεσαν μεταξύ τους οστά, χωρίς σάρκα και δέρμα, από ... τουλάχιστον δυο διαφορετικά πρόσωπα. Τα οστά τα στερέωσαν με ένα καλάμι και γέμισαν τον κενό χώρο, που καταλάμβανε η σάρκα, με δύο κλαδιά φοίνικα, πριν τα τυλίξουν με τα λινά και τοποθετήσουν την ψευδο-μούμια στη σαρκοφάγο.

Όπως εξήγησε η κ. Μαραβέλια, η ψευδο-μούμια είναι πάραυτα μια αυθεντική μούμια, δεν είναι κίβδηλη, απλώς, είτε ο νεκρός δε βρέθηκε σε κατάσταση που επέτρεπε την ταρίχευσή του, είτε οι ταριχευτές μπέρδεψαν τα οστά του με οστά άλλων, είτε απλώς θέλησαν να παραπλανήσουν, ή ίσως και να ευχαριστήσουν τους συγγενείς, επιστρέφοντας τους το νεκρό τους όπως θα τον ήθελαν: ταριχευμένο για την ταφή...

Η ταρίχευση και οι συμβολισμοί της

Η ομαλή μετάβαση των νεκρών στην άλλη ζωή, η ανάμνησή τους, ως μια μορφή «αθανασίας» που εξασφαλιζόταν με την ταρίχευση, κατείχε κεντρική θέση στη θεώρηση του κόσμου, στον αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό.

Ο νεκρός παραδιδόταν στους ταριχευτές και άρχιζε αμέσως η διαδικασία της μουμιοποίησης. Αφού αφαιρούσαν τα εσωτερικά όργανα, τοποθετούσαν τη σορό για δεκαπέντε ημέρες σε νίτρον/νάτρον (ένυδρο ανθρακικό νάτριο, κυρίως, με προσμείξεις όξινου ανθρακικού νατρίου, χλωριούχου νατρίου, κ.λπ.), με στόχο την αφυδάτωση της. Η αποσύνθεση σταματούσε και ακολουθούσε η επάλειψη του αφυδατωμένου σώματος με ειδικές ουσίες για να διατηρηθεί η συνοχή και ελαστικότητα του δέρματος και να καταπολεμηθούν βακτηρίδια και άλλοι παράγοντες σήψης.

«Ουσιαστικά, έχουμε ένα παστοποιημενο σώμα, το οποίο διατηρείται» ανέφερε η κ Μαραβέλια και πρόσθεσε: «Στη συνεχεία, αφού ολοκληρωνόταν η συντήρηση του σώματος, οι ταριχευτες γέμιζαν το χώρο της κοιλιάς με πριονίδι, κομμάτια λινού, κ.ά. Την καρδιά την επανατοποθέτουσαν στο σώμα, αφού είχε υποστεί την κατάλληλη επεξεργασία ταρίχευσης. Ακολουθούσε η περιτύλιξη των δακτύλων, των χεριών, των ποδιών, και μετά ολοκλήρου του σώματος, με δεκάδες εκατοντάδες μέτρα ταινιών λινού υφάσματος, η επικάλυψη του με μια σινδόνη που έφερε τη μορφή του Θεού Όσιρι και η τοποθέτηση της μέσα στη σαρκοφάγο. Τα εσωτερικά όργανα (ήπαρ, στόμαχος, έντερα, πνεύμονες), έπειτα από την αφαίρεση τους, επίσης τα ταρίχευαν και τα τοποθετούσαν σε τέσσερα ξεχωριστά δοχεία, με πώματα που έφεραν γλυπτές αναπαραστάσεις των κεφαλών τεσσάρων αρχαίων θεοτήτων».

Εντυπωσιακό είναι το γεγονός, ότι μαζί με το στάδιο των δοξασιών και των προσευχών, στο σύνολο της, η διαδικασία της τέλειας ταρίχευσης διαρκούσε εβδομήντα ημέρες, τις οποίες οι αρχαιοαστρονόμοι συνδέουν και με ένα σχετικό αστρονομικό φαινόμενο.

«Ο Σείριος εξαφανίζεται από το νυχτερινό ουρανό γύρω στις 10 Μαϊου, γίνεται αφανής για εβδομήντα ημέρες. Όσες μέρες δηλαδή διαρκεί και η ταρίχευση του νεκρού, η διαδικασία της μουμιοποίησης» επεσήμανε η κ. Μαραβέλια και συνέχισε:

«Σημαντικό είναι επίσης ότι η τελευταία πράξη της μουμιοποίησης είναι το 'Ανοιγμα του Στόματος του νεκρού με ένα ειδικό εργαλείο, που έχει το σχήμα των επτά λαμπρών αστέρων (α-η) της Μεγάλης 'Αρκτου, σε ειδική τελετουργία, η οποία απεικονίζεται σε πολλές παραστάσεις. Όπως γνωρίζουμε, ο αστερισμός της Μεγάλης 'Αρκτου είναι αειφανής, συνεχώς ορατός. Επομένως, ο νεκρός "ζει" και "επικοινωνεί" για πάντα με τους ζωντανούς από ψηλά, από τα άστρα, που δε δύουν ποτέ».

Κατά τη διάρκεια της διάλεξης αναδείχθηκαν εξαιρετικά ευρήματα από τις αιγυπτιολογικώς μελετηθείσες σαρκοφάγους και τις επιγραφές τους, αλλά και συναρπαστικά ιατρικά αποτελέσματα από τη μελέτη τους, με τον αξονικό τομογράφο, ενώ καταδείχθηκε η σπουδαιότητα και ο έντονος μεταφυσικός συμβολισμός της διαδικασίας της ταρίχευσης, οι κοσμικές και αστρονομικές της προεκτάσεις, και η απολύτως ισορροπημένη ένταξή της στην δέσμη των ταφικών εθίμων και τελετουργιών.

«Όλα αυτά είναι ενδείξεις ότι η κατ' επίφασιν «θανατοκεντρική» θεώρηση των Αιγυπτίων είχε ως μοναδικό σκοπό την διαιώνιση της ζωής μετά θάνατον και την ομαλή διέλευση των τεθνεώτων στην αιώνια ζωή, στο Βασίλειον του Οσίριδος» τόνισε η κ. Μαραβέλια και υπογράμμισε:

«Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν δύο φόβους. Τη διατάραξη της κοσμικής τάξης (την οποία ενσάρκωνε η αρχαία θεά Μαάτ) και την αποσύνθεση των σωμάτων, την οποία προσπάθησαν να την κατανικήσουν με την ταρίχευση και το πέτυχαν πολύ καλά».

Τέλος, εντυπωσιακή ήταν η αναφορά, κατά τη διάλεξη, της σύνδεσης των επιγραφών στα μελετηθέντα φέρετρα «που αποτελούν ως επί το πλείστον Επωδούς Προσφοράς των νενομισμένων» με τη διαδικασία ταρίχευσης και τις επικήδειες δοξασίες των αρχαίων κατοίκων της Νειλοχώρας.