Ανθεκτική κοινωνία και προστασία κρίσιμων υποδομών σε περίοδο ειρήνης, κρίσης και πολέμου

Συγκεκριμένα, τα κράτη ως διεθνείς δρώντες βρίσκονται αντιμέτωποι με ενεργειακούς ανταγωνισμούς, τις περιφερειακές συγκρούσεις, την τρομοκρατία, τη μετανάστευση, την πανδημία COVID-19, την κλιματική αλλαγή, τις ανατρεπτικές (disruptive) τεχνολογίες, την κατάρρευση των πολυμερών θεσμών, τη γεωπολιτικοποίηση των στρατηγικών πόρων, τα όπλα μαζικής καταστροφής και τον υβριδικό πόλεμο.

Λαμβάνοντας υπόψη τις ανωτέρω προκλήσεις και απειλές, σε συνδυασμό με τη συνέχιση του πολέμου στην Ουκρανία και την κλιμάκωση της σύγκρουσης στη Μέση Ανατολή, καθίσταται αναγκαία όσο ποτέ η προστασία των κρίσιμων υποδομών όπου αποτελούν το βασικό στόχο των διεθνών κρατικών και μη κρατικών δρώντων, τόσο στην περίοδο της ειρήνης όσο και σε περιόδους κρίσης και πολέμου.

Ειδικότερα, θα πρέπει να επισημανθεί, ότι σε ένα συμβατικό πόλεμο πρωταρχικός στόχος των εμπλεκομένων είναι η καταστροφή των κρίσιμων υποδομών που χρησιμοποιεί ο αντίπαλος για να στηρίξει την πολεμική του προσπάθεια. Υπό το πλαίσιο αυτό, η διατήρηση των κρίσιμων υποδομών και η εξασφάλιση της αποτελεσματικής λειτουργίας τους, ώστε να συνεχίσουν να καλύπτουν τις ανάγκες του πληθυσμού, αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την αντίσταση και επιβίωση ενός εμπλεκόμενου διεθνή δρώντα, αλλά και για την έκβαση του πολέμου.

Η καταστροφή των κρίσιμων υποδομών όμως, αποτελεί πρωταρχικό στόχο και για έναν υβριδικό δρώντα όπου σε περίοδο ειρήνης, προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις τρωτότητες του αντιπάλου του, ώστε μέσω της πρόκλησης κρίσεων να επιτύχει την αποσταθεροποίηση και τον έλεγχό του.

Συγκεκριμένα, ο εν λόγω υβριδικός δρών, μέσω της αξιοποίησης συμβατικών και αντισυμβατικών μέσων σύγκρουσης, προσπαθεί να κυριαρχήσει στο φυσικό και ψυχολογικό πεδίο της μάχης μέσω του ελέγχου των πληροφοριών και των μέσων ενημέρωσης, χρησιμοποιώντας παράλληλα, κάθε δυνατό μέσο για τη μείωση της έκθεσής του. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την ανάγκη για τη χρήση ισχυρής στρατιωτικής δύναμης, με στόχο να καμφθεί η βούληση του αντιπάλου και να αποδυναμωθεί η υποστήριξή του από τον πληθυσμό του και τις κρατικές υπηρεσίες του. Υπό το πλαίσιο αυτό, πολλοί υβριδικοί δρώντες εργαλειοποιούν τις κρίσιμες υποδομές και τις αξιοποιούν ως μέσο υβριδικού πολέμου, ώστε μέσω του ελέγχου τους ή της καταστροφής τους, να προκαλέσουν σκηνές χάους στους αντιπάλους τους. Απώτερος στόχος αυτών των ενεργειών τους, είναι η προώθηση των πολιτικών τους στόχων και η εκπλήρωση των εθνικών στρατηγικών τους στόχων, μέσω της αποσταθεροποίησης του αντιπάλου, αλλά και του περιφερειακού και διεθνούς συστήματος γενικότερα.

Προς επίρρωση των ανωτέρω, αξίζει να αναφερθούν κάποια παραδείγματα.

Στις 18 Μαρτίου 2014, η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία. Η προσάρτηση αυτή, ήταν αποτέλεσμα μιας καλοσχεδιασμένης υβριδικού χαρακτήρα επιχείρησης.

Συγκεκριμένα, κεκαλυμμένα Ρωσικά στρατεύματα χωρίς διακριτικά κατέλαβαν το Κοινοβούλιο της Κριμαίας, καθώς και στρατηγικής σημασίας τοποθεσίες και κρίσιμες υποδομές σε ολόκληρη την Κριμαία (π.χ. το λιμάνι Κριμ στο Κερτς, το οποίο λειτουργούσε ως πορθμείο στο λιμάνι Καυκάς της Ρωσίας, το λιμάνι της Φεοντοσία από όπου στη συνέχεια Ρωσικά πλοία πολιόρκησαν την τοπική Ουκρανική Βάση, το αεροδρόμιο Dzhankoy, ένα κέντρο επικοινωνιών στην Κριμαία, την αποθήκη πυραύλων στο Chornomorske κ.α.) με αποτέλεσμα, να αποκόψουν τη χερσόνησο της Κριμαίας από την υπόλοιπη Ουκρανία και στη συνέχεια, να την προσαρτήσουν.

Η δολιοφθορά που έλαβε χώρα στις 26 Σεπτεμβρίου 2022 και είχε ως αποτέλεσμα, τη διαρροή στους αγωγούς φυσικού αερίου Nord Stream 1 και 2, οι οποίοι ξεκινούν από τη Ρωσία, διαπερνούν υπόγεια και σε μεγάλο βάθος τη Βαλτική και φτάνουν στη Γερμανία, αποτελεί ένα ακόμη γεγονός που δείχνει την τρωτότητα και ευπάθεια των ενεργειακών υποδομών.

Σε αντίστοιχα περιστατικά, έχουμε γίνει μάρτυρες και στην ελληνική πραγματικότητα. Συγκεκριμένα, διερευνώνται ακόμη η προ μηνών ανατίναξη του υποβρύχιου καλωδίου μεταφοράς ηλεκτρικού ρεύματος από την Κρήτη στην Αττική και η τέταρτη ενέργεια δολιοφθοράς (από το 2020 έως σήμερα), στον αγωγό μεταφοράς νερού στην Αίγινα, με αποτέλεσμα τη διακοπή της απευθείας υδροδότησης του νησιού.

Υπό την ίδια οπτική, δεν θα πρέπει να λησμονήσουμε το τι έγινε στις

19 Ιουλίου 2024 όταν μία τεχνική βλάβη της Microsoft προκάλεσε παγκόσμιο black out θέτοντας εκτός λειτουργίας επιχειρήσεις όπως τράπεζες, αεροπορικές εταιρείες, εταιρείες τηλεπικοινωνιών, τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς και σούπερ μάρκετ σε όλο τον κόσμο.

Το τι συμβαίνει επίσης, στα πεδία των μαχών στην Ουκρανία και την Μέση Ανατολή είναι γνωστό. Όλες οι αντιμαχόμενες πλευρές στοχεύουν στην καταστροφή των κρίσιμων υποδομών (π.χ. ενεργειακές υποδομές, σταθμούς ηλεκτρικής ενέργειας, βιομηχανικές εγκαταστάσεις, αποθήκες πυρομαχικών, αεροδρόμια, σιδηροδρομικά και οδικά δίκτυα, γέφυρες, υδροηλεκτρικά φράγματα κ.λπ), του αντιπάλου τους, ώστε να αποδυναμώσουν την αποτρεπτική ισχύ του, να παραλύσουν τις ζωτικές λειτουργίες του κράτους του για να επηρεάσουν την ομαλή λειτουργία του, να εκφοβίσουν τον λαό του, εγείροντας ζητήματα επιβίωσης και τελικά, να του ασκήσουν πίεση.

Τέλος, οι επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή είναι ήδη γνωστές, όπως και οι ανυπολόγιστης αξίας καταστροφές που επιφέρουν στις κρίσιμες υποδομές. Η χερσόνησος της Φλόριντας μετράει ακόμη τις πληγές της από τους καταστροφικούς τυφώνες Ελίν και Μίλτον, ενώ οι μνήμες μας είναι ακόμη ζωντανές από το πέρασμα του Ντάνιελ στη Θεσσαλία.

Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω παραδείγματα γίνεται εύκολα κατανοητό, ότι καθίσταται αναγκαία η προστασία των εν λόγω υποδομών διότι, όπως αναφέρει η Οδηγία 2008/114/ΕΚ του Συμβουλίου της 8ης Δεκεμβρίου 2008 (βλέπε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008L0114 ), αφορούν περιουσιακά στοιχεία, συστήματα ή μέρη αυτών που βρίσκονται εντός των κρατών μελών και τα οποία είναι ουσιώδη για τη διατήρηση των λειτουργιών ζωτικής σημασίας της κοινωνίας, της υγείας, της ασφάλειας, της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας των μελών της, και των οποίων η διακοπή λειτουργίας ή η καταστροφή θα είχε σημαντικό αντίκτυπο για ένα κράτος μέλος, ως αποτέλεσμα της αδυναμίας διατήρησης των λειτουργιών αυτών.

Υπό το πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να επισημανθεί επίσης, ότι οι υποδομές ζωτικής σημασίας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό η μία από την άλλη είτε άμεσα είτε έμμεσα. Επομένως, οι επιθέσεις σε μία υποδομή μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές επιπτώσεις σε άλλες υποδομές και πολλές φορές, να επηρεάσουν και υποδομές άλλων κρατών.

Η προστασία των εν λόγω υποδομών όπως επισημαίνεται στην ανωτέρω Οδηγία (2008/114/ΕΚ), αφορά όλες τις δραστηριότητες που αποσκοπούν στην εξασφάλιση της λειτουργικότητας, της συνέχειας και της ακεραιότητας των υποδομών ζωτικής σημασίας με στόχο την αποτροπή, το μετριασμό και την εξουδετέρωση απειλής, κινδύνου ή τρωτού σημείου.

Συνεπώς, για την προστασία των κρίσιμων υποδομών μας και τη θωράκιση της πατρίδας μας, από προκλήσεις και απειλές που πιθανό να θέσουν σε κίνδυνο την εθνική μας ακεραιότητα ή την εσωτερική μας ασφάλεια, κρίνεται επιτακτική η ενδυνάμωση τόσο της λειτουργικής ανθεκτικότητας (Resilience) των κρίσιμων υποδομών μας όσο και η Εθνική μας Ανθεκτικότητα.

Ειδικότερα, θα πρέπει να αναπτυχθούν εθνικοί μηχανισμοί όπου θα αναγνωρίζουν τους κινδύνους και τις απειλές της Πατρίδας μας, θα αντιμετωπίζουν τις κοινωνικές πιέσεις, θα προβλέπουν και μετριάζουν το κοινωνικό σοκ από την εκδήλωση κινδύνων, ακραίων φαινομένων ή καταστροφών και κρίσεων και θα μπορούν να προσαρμόζονται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες ενός ακραίου φαινομένου ή κρίσης, να ανακάμπτουν τάχιστα σε περιόδους εκδήλωσης ακραίων φαινομένων ή κρίσεων και τέλος, να επανέρχονται στο πρότερο φυσιολογικό λειτουργικό τους περιβάλλον.

Η ανθεκτικότητα των υποδομών ζωτικής σημασίας τόσο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) όσο και του ΝΑΤΟ είναι πρωτίστως εθνική ευθύνη.

Στην Ελλάδα, αν και με το Π.Δ. 39 της 6ης Μαΐου 2011, έχει ενσωματωθεί η Οδηγία 2008/114/ΕΚ του Συμβουλίου της 8ης Δεκεμβρίου 2008 στην εθνική νομοθεσία (βλέπε: https://kemea.gr/wp-content/uploads/2015/12/pd39-2011.pdf ), δεν υπάρχει Εθνική Στρατηγική για την προστασία των Κρίσιμων Υποδομών ή Υποδομών Ζωτικής Σημασίας της πατρίδας μας.

Στην πλειοψηφία τους οι φορείς και οι υπηρεσίες του ελληνικού κράτους δεν έχουν προσδιορίσει ποιες είναι οι κρίσιμες υποδομές τους, αλλά και αν έχουν προσδιορίσει κάποιες, δεν έχουν προβεί σε ανάλυση κινδύνων και τρωτότητάς τους και δεν έχουν συγκροτήσει ένα μηχανισμό προστασίας τους.

Ένα μηχανισμό που θα έχει την ικανότητα πρόληψης, προστασίας, αντίδρασης, αντίστασης, μετριασμού, απορρόφησης, αντιμετώπισης και ανάκαμψης από περιστατικά που έχουν τη δυνατότητα να διαταράξουν την παροχή βασικών υπηρεσιών.

Όπως διαπιστώθηκε, ακόμη και οι ένοπλες δυνάμεις δεν έχουν την ικανότητα να προστατεύσουν πλήρως τις κρίσιμες υποδομές τους, παρά τις εμφατικές ανακοινώσεις του Υπουργού Εθνικής Άμυνας κ. Δένδια για την Ατζέντα 2030 και τη διαμόρφωση των πιο ισχυρών Ενόπλων Δυνάμεων που είχε ποτέ η Ελλάδα μετά από 3.000 χρόνια παρουσίας και ύπαρξής της (βλέπε: https://www.mod.mil.gr/symmetochi-yetha-nikoy-dendia-stin-28i-syzitisi-stroggylis-trapezis-economist/ ).

Για του λόγου το αληθές, αναφέρω ότι με τις πυρκαγιές του περυσινού καλοκαιριού, στις 28 Ιουλίου 2023, ανατινάχθηκαν στον αέρα οι εγκαταστάσεις της Αεροπορικής Βάσης (111 Π.Μ.) στη Νέα Αγχίαλο, μετατρέποντας την ευρύτερη περιοχή σε κρανίου τόπο, καταστρέφοντας πυρομαχικά εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ και θέτοντας σε κίνδυνο, τα πολεμικά αεροσκάφη της βάσης.

Επίσης, μετά από σαράντα ημέρες, στις αρχές Σεπτεμβρίου 2023, τα νερά της κακοκαιρίας Ντάνιελ είχαν σαν αποτέλεσμα να πλημμυρήσει το αεροδρόμιο του Στεφανοβίκειου [(Στρατόπεδο «ΥΠΛΓΟΥ (ΠΒ) ΠΕΡΙΣΣΑΚΗ ΓΕΩΡΓΙΟΥ»)], όπου αποτελεί την έδρα της 1ης Ταξιαρχίας Αεροπορίας Στρατού (1η ΤΑΞΑΣ) «ΚΙΛΚΙΣ – ΛΑΧΑΝΑ», θέτοντας σε αχρηστία 30 εξοπλισμένα ελικόπτερα αναγνώρισης OH-58D Kiowa και τουλάχιστον τρία έως έξι επιθετικά ελικόπτερα AH-64A+ Apache, σύμφωνα με δημοσιεύματα έγκριτων στρατιωτικών μέσων ενημέρωσης, όπως το Defence Point και το Defence Review.

Συνοψίζοντας, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι διαταραχές στις υποδομές ζωτικής σημασίας μπορούν να προέλθουν από πολλές πηγές, τόσο φυσικές όσο και ανθρωπογενείς. Επιπλέον, λόγω της ολοένα και πιο αλληλένδετης και συνδεδεμένης οικονομίας και κοινωνίας, οι διαταραχές των υποδομών ζωτικής σημασίας μπορούν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις σε κρίσιμες κρατικές λειτουργίες, βασικές υπηρεσίες προς τον πληθυσμό, την οικονομική δραστηριότητα του συνόλου των τομέων της εθνικής οικονομίας, καθώς και στην άμυνα και ασφάλεια της χώρας.

Επίσης, οι διαταραχές σε υποδομές ζωτικής σημασίας μπορεί να έχουν σημαντικές αρνητικές συνέπειες για σύμμαχους στην Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ, αφού δύναται να παρεμποδίσουν τις στρατιωτικές δραστηριότητές τους και να αναστείλουν τις πρωτοβουλίες της Ε.Ε και του ΝΑΤΟ, για την πρόληψη διεθνών συγκρούσεων, της οικοδόμησης και διατήρησης της ειρήνης, αλλά και της ενίσχυσης της διεθνούς ασφάλειας και σταθερότητας.

Δεδομένου ότι δεν είναι δυνατή η πλήρης προστασία όλων των υποδομών ζωτικής σημασίας της χώρας, έμφαση πρέπει να δοθεί στις κρίσιμες υποδομές που σε οποιοδήποτε πλήγμα και αν δεχθούν, είναι υψίστης εθνικής σημασίας να συνεχίσουν να εκπληρώνουν τις βασικές λειτουργίες τους, ώστε να συνεχίσουν να καλύπτουν τις ανάγκες του πληθυσμού.

Επίσης, έμφαση πρέπει να δοθεί στην προστασία των κρίσιμων υποδομών που σε οποιοδήποτε κίνδυνο ή απειλή αντιμετωπίσει η χώρα, θα εξασφαλίσουν την πρόληψη και διαχείριση κρίσεων και τις ζωτικές λειτουργίες αποτροπής και άμυνας της πατρίδας μας.

Εν κατακλείδι, για τις ανωτέρω υποδομές ζωτικής σημασίας που θα επιλεγούν να προστατευτούν απαιτείται άμεσα:

• Η αναγνώριση των απειλών και κινδύνων ή κρίσεων που πιθανό να αντιμετωπίσουν.
• Εκπόνηση σχεδίου για την αντιμετώπιση των απειλών και κινδύνων ή κρίσεων που πιθανό να αντιμετωπίσουν.
• Διαμόρφωση ομάδας διαχείρισης και αντιμετώπισης των απειλών και κινδύνων ή κρίσεων που πιθανό να αντιμετωπίσουν.
• Εύρεση των κατάλληλων εθνικών πόρων που θα πρέπει να είναι διαθέσιμοι για την υλοποίηση των ανωτέρω.

Τέλος, εν είδει προτροπής, μιας και ζούμε σε μια ταραχώδη εποχή και η γειτονιά μας φλέγεται -για καλό και για κακό και για παν ενδεχόμενο- μέχρι να υλοποιηθούν τα ανωτέρω, καλό θα είναι οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς να προβούν σε αύξηση των μέτρων ασφαλείας στις κρίσιμες υποδομές τους (θέσπιση μέτρων ελέγχου, αύξηση περιπολιών, ηλεκτρονικά μέσα επιτήρησης κ.λπ.).

Επίσης, αν είναι εφικτό να εξασφαλίσουν και εναλλακτικά δίκτυα και κρίσιμες υποδομές που θα καλύψουν τις λειτουργίες των πρωταρχικών δικτύων και υποδομών σε περίπτωση που αυτά, δεχτούν κάποιο πλήγμα και τεθούν εκτός λειτουργίας.

Δρ. Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος

Πολιτικός Επιστήμονας – Διεθνολόγος, Πρώην Γενικός Διευθυντής - Γενικής Διεύθυνσης, Πολιτικής Εθνικής Άμυνας και Διεθνών Σχέσεων (ΓΔΠΕΑΔΣ), Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ)