Η κρίση χρέους στη σκιά του δόκτωρος Φάουστ

Του Προκόπη Παυλόπουλου - Βουλευτή, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών (*)

Η αγωνία της βαθειάς κρίσης χρέους στην ευρωζώνη –και όχι μόνο, πλέον- τείνει να μετεξελιχθεί σε πραγματικό εφιάλτη. Ιδίως λόγω των εμμονών της -φαινομενικώς οικονομικώς κυρίαρχης σήμερα- Γερμανίας και ως προς τα αίτια της κρίσης αυτής αλλά και ως προς τα μέσα έγκαιρης και αποτελεσματικής αντιμετώπισής της. Οι περισσότεροι οικονομολόγοι αποδίδουν τις εμμονές της στην τραγική εμπειρία του αντίστοιχου εφιάλτη πληθωρισμού κατά την μεσοπολεμική περίοδο. Όταν δηλαδή η θνησιγενής Δημοκρατία της Βαϊμάρης «έπνεε τα λοίσθια».

Όπως όμως εύκολα μπορεί ν' αντιληφθεί όποιος διατρέξει επιμελώς την πορεία της πνευματικής κληρονομιάς της Γερμανίας, οι προαναφερόμενες εμμονές έχουν βαθύτερες, αλλά και πολύ προγενέστερες, ρίζες. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση του «Φάουστ» αναδεικνύει μ' ενάργεια πώς ο Γκαίτε φέρνει στο φως τις πραγματικές βάσεις των εμμονών αυτών και πώς μας κάνει ν' αναρωτιόμαστε: Μήπως, άραγε, την Καγκελαρία και το Υπουργείο Οικονομικών στοιχειώνει, ακόμη και σήμερα, το «διαβολικό» φάντασμα του Μεφιστοφελή;

I. Πριν απ' όλα η κρίση χρέους δεν αφορά μόνο την ευρωζώνη και την Ευρωπαϊκή Ένωση, αφού εκτείνεται και πέραν του Ατλαντικού. Ενδεικτικώς, το δημόσιο χρέος των ΗΠΑ αγγίζει πια το 110% του ΑΕΠ. Και το δημόσιο χρέος των κρατών-μελών της ΕΕ υπερβαίνει, κατά μέσον όρο, το 80% του συνολικού της ΑΕΠ, ενώ το αντίστοιχο χρέος των κρατών-μελών της ευρωζώνης υπερβαίνει το 85%...

Α. Η γενικευμένη αυτή διόγκωση του δημόσιου χρέους στη Δύση προέκυψε ως βασανιστικό αποτέλεσμα του υπερδανεισμού, τον οποίο είχε προκαλέσει η ραγδαίως επιταχυνόμενη τάση υπερκατανάλωσης, όταν πια ο πραγματικός πλούτος, ήτοι κυρίως τα μέσα παραγωγής και οι θέσεις εργασίας, «μετακόμισαν» από τη Δύση στην Ανατολή.

1. Και οι μεν ΗΠΑ φαίνεται ν' αντιμετωπίζουν επιτυχώς, τουλάχιστον ως τώρα, τη δική τους κρίση χρέους, όπως αποδεικνύει και ο σημερινός θετικός ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας τους. Κατά γενική ομολογία τούτο οφείλεται στους χειρισμούς των κεντρικών ομοσπονδιακών οικονομικών μηχανισμών. Πρωτίστως δε στη Fed. Η τελευταία, λειτουργώντας ως πραγματική Κεντρική Τράπεζα, όχι μόνον εποπτεύει ουσιαστικά το τραπεζικό σύστημα των ΗΠΑ αλλά και π.χ. τυπώνει χρήμα, αγοράζει ομόλογα και ενυπόθηκα δάνεια και αυξάνει τα τραπεζικά αποθεματικά. Διαδραματίζοντας, έτσι, ένα ρόλο «απελευθερωμένου» διευθυντή της «χρηματοπιστωτικής ορχήστρας» των ΗΠΑ, και μολονότι από τη μια πλευρά το ελεγχόμενο απ' αυτήν επιτόκιο είναι σχεδόν μηδενικό και, από την άλλη, το δημοσιονομικό έλλειμμα των ΗΠΑ παραμένει μεγάλο –ξεπερνάει το 7% του ΑΕΠ- ο πληθωρισμός διατηρείται, προς το παρόν, σε χαμηλά επίπεδα. Ταυτοχρόνως, η συνακόλουθη ευελιξία του δολαρίου στο παγκόσμιο και παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα «ταλαιπωρεί» επίπονα το ευρώ, όπως αυτό περιχαρακώνεται στην, γερμανικής έμπνευσης, «αγέρωχη» νομισματική στατικότητά του.

2. Στην ευρωζώνη οι ρόλοι, δυστυχώς, αντιστρέφονται: Την εγγενή αντίφαση της κατά τ' ανωτέρω «μοναχικής» πορείας του κοινού νομίσματος, χωρίς το έρεισμα της αντίστοιχης οικονομικής ενοποίησης –και μάλιστα υπό όρους τεράστιου δημοκρατικού θεσμικού ελλείμματος- επιτείνει ο «αναιμικός» ρόλος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Τον οποίο δεν φαίνεται να ενισχύουν επαρκώς οι αναδυόμενες πρωτοβουλίες της σύγχρονης «περιόδου Ντράγκι»: Η ΕΚΤ δεν συνιστά πραγματική κεντρική τράπεζα. Πρωτίστως επειδή δεν διασφαλίζει τον αντίστοιχο εποπτικό ρόλο ως προς το συνολικό ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα. Ούτε μπορεί να τυπώνει χρήμα κατά την εκάστοτε συγκυρία, αφού είναι δεμένη στο άρμα του παντοδύναμου προτύπου της Bundesbank. Η οποία πάντα θεωρεί την προμνημονευόμενη προσφιλή μέθοδο της Fed ως πραγματικό ιό μιας «θανατηφόρου» επιδημίας πληθωρισμού. Κάπως έτσι, και έχοντας απέναντί του ένα διαρκώς μετακινούμενο και υδραργυρικώς συμπεριφερόμενο δολάριο, το ευρώ μοιάζει με «ιδανικό» σταθερό στόχο στον, ήδη υπό έκρηξη, παγκόσμιο οικονομικό πόλεμο.

Β. Το ακόμη μεγαλύτερο κακό για την ΟΝΕ είναι ότι η, έχουσα το «λύειν και δεσμείν» Γερμανία, δεν φαίνεται, παρά τα βαριά σύννεφα που προμηνύουν οικονομική καταιγίδα, διατεθειμένη ν' αντικρύσει κατάματα την αλήθεια για την καταλυτική κρίση χρέους στην ευρωζώνη. Μια κρίση που την οδηγεί, σχεδόν μαθηματικώς, στη διάλυσή της.

1. Έχοντας αποκομίσει, ακόμη και μέσα στην κρίση, την «μερίδα του λέοντος» από τα ως τώρα κέρδη στο πλαίσιο της ευρωζώνης, η Γερμανία αρνείται να δεχθεί και, πολύ περισσότερο, να ομολογήσει -ιδίως στον γερμανό φορολογούμενο- ότι για να μην εκραγεί η βόμβα του ευρωπαϊκού χρέους οφείλει να διαθέσει μέρος των κερδών αυτών. Έτσι, αποκηρύσσει «μετά βδελυγμίας» κάθε σκέψη καθιέρωσης κοινών κανόνων δανεισμού- π.χ. μέσω «ευρωομολόγων»- και, συνακόλουθα, κάθε προοπτική ενός είδους αμοιβαιοποίησης των συνεπειών της κρίσης χρέους.

2. Ακόμη χειρότερα, «νίπτοντας τας χείρας» ως άλλος Πόντιος Πιλάτος, θεωρεί ως αποκλειστικώς υπεύθυνες της κρίσης χρέους στην ευρωζώνη χώρες με διαχρονικώς μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα –π.χ. Ελλάδα- «ξεχνώντας», επιτηδείως, ότι το έλλειμμα αυτό οφείλεται, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό, στο ότι μέσω αυτού γιγαντώθηκαν οι δικές της εξαγωγές. Επέκεινα, η γερμανική πλευρά «καταγγέλλει» τέτοιες χώρες για «δημοσιονομική ανευθυνότητα», κηρύττοντας με περισσή υποκρισία «από οικονομικού άμβωνος» την, δικής της έμπνευσης, «δημοσιονομική χρηστότητα». Μόνο που η τελευταία περνάει μέσα από «Μνημόνια», τα οποία εμπεριέχουν «τιμωρητικής» νοοτροπίας προγράμματα λιτότητας, στηριζόμενα αφενός σ' εντελώς αντιφατικές «υποθέσεις εργασίας» από πλευράς δημοσιονομικών προβλέψεων. Και, αφετέρου, σε πολιτικές που επιτείνουν την ύφεση, ανακυκλώνοντας κι επιδεινώνοντας το πρόβλημα του χρέους. Πολιτικές οι οποίες, τελικώς, πυροδοτούν τους, δυστυχώς, προκατασκευασμένους εκρηκτικούς μηχανισμούς στα θεμέλια του οικοδομήματος της –ούτως ή άλλως ετοιμόρροπης- κοινωνικής συνοχής των υπό ταπεινωτική αλλά και καταστροφική επιτροπεία χωρών της ευρωζώνης.

II. Ας αναζητήσουμε στον «Φάουστ» -και μην ξεχνάμε ότι αυτό το έργο αποτελεί ένα είδος «εθνικού μύθου» για τη Γερμανία- καθώς και στις ενδόμυχες σκέψεις του Γκαίτε τις καταβολές και, άρα, την βαθύτερη εξήγηση του ιδιότυπου γερμανικού οικονομικού σολιψισμού.

Α. Κυρίως στο συγκεκριμένο έργο του ο Γκαίτε προβάλλει, εμμέσως πλην σαφώς, πολλές από τις βασικές οικονομικές πτυχές του προτεσταντισμού, τις οποίες ανέλυσε εκτενώς ο Max Weber στην κλασική μελέτη του «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» (1904-1905).

1. Αρκούμαι να επισημάνω την πιο εμβληματική: Αντιθέτως προς ό,τι πρεσβεύει η ορθοδοξία και ο καθολικισμός, η προτεσταντική ηθική «διδάσκει» πως τη «σφραγίδα της δωρεάς» κερδίζει ο άνθρωπος πρωτίστως «επί της Γης». Ένα δε σημάδι της είναι η οικονομική επιτυχία. Συνακόλουθα και το κέρδος. Μόνο που η ιδιοσυστασία του κέρδους αντιτίθεται, εξ ορισμού, προς τη λογική του χρέους και των συνεπειών του, όπως είναι ιδίως ο πληθωρισμός. Ο οποίος, κατά τη λογική αυτή, συνιστά, κυριολεκτικώς, το «διαλυτικό οξύ» του κέρδους.
2. Κατόπιν τούτου είναι τυχαίο, άραγε, το γεγονός ότι στη γερμανική γλώσσα οι λέξεις «χρέος» και «ενοχή» ταυτίζονται; Πραγματικά «schuld» σημαίνει «χρέος» και «ενοχή». Και «schuldig» σημαίνει «ένοχος» αλλά και «οφειλέτης». Με τον ανάλογο συνειρμό, ότι όποιος οφείλει χρήματα έχει διαπράξει, ενσυνειδήτως ή ασυνειδήτως, το «αδίκημα» του χρέους!
3. Και ποιος έφερε στο φως τον Φάουστ που, μάλλον, υπήρξε ιστορικό πρόσωπο; Μα ο Λούθηρος, ο οποίος στους συνδαιτυμόνες του, κατά τις συζητήσεις μαζί τους μεταξύ 1535-1537, ανέφερε ότι: Κάποιος «Φάουστ» -εκλατινισμένο όνομα λογίου με μεγάλες μαγικές ικανότητες- ο οποίος γεννήθηκε μεταξύ 1460 και 1470 και πέθανε κάπου μεταξύ 1536 και 1539, είχε κάνει συμφωνία με τον διάβολο. Μια συμφωνία η οποία κατέληξε στον στραγγαλισμό του από τον επιτήδειο «μέντορά» του, στο Μπράισγκάου.
B. Επιστρέφοντας στο «θρυλικό» έργο του Γκαίτε δεν χρειάζεται, νομίζω, για τις ανάγκες της σύντομης αυτής ανάλυσης να μείνουμε στο πως ο Μεφιστοφελής «έβαλε σε πειρασμό» τον Δρα Φάουστ όταν αυτός, καίτοι βαθειά μορφωμένος, μην έχοντας όμως τι να διδάξει πια στον κόσμο, δέχεται να καταφύγει στη μαγεία, αναζητώντας ενστικτωδώς τη βαθύτερη γνώση. Αντιθέτως, πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, σχετικά με την γερμανική «ψύχωση» απέναντι στο χρέος και τον «δίδυμο αδελφό» του, τον πληθωρισμό, η στιχομυθία μεταξύ Μεφιστοφελή και Αυτοκράτορα.
1. Ο Αυτοκράτορας, αντιμετωπίζοντας οικονομικά προβλήματα αλλά και θέλοντας να οργανώσει στρατό στα μέτρα των φιλοδοξιών του, ζητά από τον Μεφιστοφελή συμβουλές για την εξεύρεση ανάλογων πόρων. Ο τελευταίος, πλάθει το μύθο του χρυσού που βρίσκεται, δήθεν, στα βουνά της χώρας του Αυτοκράτορα. Και τον πείθει να κόψει, χωρίς κανέναν απολύτως περιορισμό, νόμισμα. Ακολουθεί το όργιο της αλόγιστης σπατάλης το οποίο καταλήγει, νομοτελειακώς, στο ασυγκράτητο κοινωνικό χάος.

2. Συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα τεκμηριώνουν πως και γιατί η ως άνω γερμανική «ψύχωση» βρίσκει το έρεισμα που εντέχνως αναζητά στην επιλεκτική ερμηνεία της πράξης.
α) «Intra muros», ο Φρειδερίκος της Πρωσίας υποτίμησε πολλές φορές το νόμισμα για να οργανώσει και να διεξαγάγει τον «Επταετή Πόλεμο» (1756-1763).
β) Και, «πέραν του Ρήνου», μετά τη Γαλλική Επανάσταση η Εθνοσυνέλευση χρησιμοποίησε τη «φούσκα» του χρήματος που τύπωσε με, δήθεν, νομισματικό στήριγμα την εκκλησιαστική περιουσία, η οποία είχε κατασχεθεί το 1790...

Εν είδει επιλόγου και εν είδει «ηθικού διδάγματος» από τη σύγχρονη «οικονομική» ανάγνωση του κατά Γκαίτε «Φάουστ»: Το μείζον σύγχρονο πρόβλημα των λαών της ευρωζώνης –και όχι μόνο- συνίσταται στο ότι η σημερινή Γερμανία βλέπει στους «αδελφούς» λαούς που κείτονται στην «προκρούστεια κλίνη» του ελλείμματος και του χρέους τους απογόνους του θεατρικού Μεφιστοφελή.

Ταυτοχρόνως, φοβάται μήπως ο γερμανικός λαός χρησιμοποιηθεί όπως ο «ευκολόπιστος» Δρ. Φάουστ. Όμως η αλήθεια είναι πως όσο γρηγορότερα απαλλαγεί η Γερμανία από το μύθο που η ίδια καλλιέργησε και καλλιεργεί, τόσο γρηγορότερα θ' αντιληφθεί ότι στο παρελθόν, με τις ίδιες μυθοπλαστικές φαντασιώσεις, η ίδια υπέφερε τα πάνδεινα. Και ότι, κυρίως με γερμανική υπαιτιότητα, η Υφήλιος πλήρωσε, δύο τουλάχιστον φορές, βαρύτατο τίμημα. Με τελικό θύμα τον Άνθρωπο. Και αυτό είναι το κύριο και το καίριο διακύβευμα για την πορεία και το μέλλον της Ανθρωπότητας.

(*) Το άρθρο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό ΕΠΙΚΑΙΡΑ, τ.165 της 13/12/2012