Άγιος Ανδρέας: Πώς ο Πρωτόκλητος Απόστολος έγινε εργαλείο διπλωματίας στη βυζαντινή εποχή
Από τον πίνακα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Οι Άγιοι Ανδρέας και Φραγκίσκος. Μουσείο του Πράδο, Μαδρίτη.
Βρισκόμαστε στα τέλη του 9ου αιώνα και η αντιπαράθεση μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που σιγόβραζε για αιώνες, φτάνει σε ένα κρίσιμο σημείο καμπής το οποίο θα οδηγήσει στο Σχίσμα μεταξύ Ρωμαιοκαθολικής και Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι δύο Εκκλησίες, που κάποτε μοιράζονταν έναν κοινό βίο, άρχισαν να απομακρύνονται η μία από την άλλη, παγιδευμένες σε έναν φαύλο κύκλο κακοδοξιών, ανταγωνισμού και αμοιβαίας δυσπιστίας.
Η χριστιανική Ανατολή, με επίκεντρο την πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, περηφανευόταν για την πνευματική της ακτινοβολία και την αδιάσπαστη συνέχεια με την παράδοση των Πατέρων και την αρχή της συνοδικότητας. Η Ορθοδοξία ένιωθε ότι κατείχε το αληθινό φως του Ευαγγελίου, το οποίο όφειλε να διαφυλάξει από κάθε νόθευση ή αλλοίωση.
Από την άλλη πλευρά, η χριστιανική Δύση, με κέντρο τη Ρώμη και τον Πάπα, διεκδικούσε τον πρωτεύοντα ρόλο στην Εκκλησία, επικαλούμενη το κύρος του Αποστόλου Πέτρου. Οι Λατίνοι έβλεπαν με καχυποψία τους Ανατολικούς, θεωρώντας τους υπερόπτες και θεολόγους που αρνούνταν να αναγνωρίσουν την παπική πρωτοκαθεδρία.
Ένα από τα μεγάλα μήλα της Έριδος μεταξύ των δύο Εκκλησιών ήταν και το ζήτημα του εκχριστιανισμού των Βουλγάρων. Η Ρώμη επιδίωκε επισταμένως να εντάξει τη Βουλγαρία στη δική της σφαίρα επιρροής παρόλο που βρισκόταν στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Κωνσταντινούπολης. Ο ανταγωνισμός για την πνευματική κυριαρχία στη Βαλκανική έγινε άλλη μια αφορμή για την όξυνση των σχέσεων μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Μέσα σε αυτό το κλίμα έντασης, ο Πατριάρχης Φώτιος αναδείχθηκε σε έναν από τους πιο ένθερμους υπερασπιστές των δικαίων της Ανατολικής Εκκλησίας. Και ένα από τα βασικά του όπλα σε αυτόν τον αγώνα ήταν ο βίος και η μορφή του Αποστόλου Ανδρέα.
Θρησκευτική Διπλωματία
Σε μία εποχή που φημίζεται για τη διπλωματία της, ανιχνεύεται και η ανάδειξη της θρησκείας ως πολύτιμου εργαλείου για την άσκηση διπλωματίας και επιρροής.
Πώς όμως;
Ο Απόστολος Ανδρέας, σύμφωνα με το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (1:40-42), ήταν ο πρωτόκλητος μαθητής του Χριστού, ο πρώτος που ακολούθησε τον Κύριο και έφερε σε Αυτόν τον αδερφό του Πέτρο. Αυτή η βιβλική μαρτυρία έγινε το κλειδί στη διπλωματική στρατηγική του Φωτίου.
Ο Πατριάρχης Φώτιος υποστήριξε με σθένος ότι η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης, ως έδρα του Πρωτόκλητου Ανδρέα, δικαιούταν ίσο ή και μεγαλύτερο κύρος από τη Ρώμη, έδρα του Αγίου Πέτρου. Στο έργο του «Μυσταγωγία του Αγίου Πνεύματος», ο Φώτιος αναφέρεται διεξοδικά στο πρωτείο του Ανδρέα, χρησιμοποιώντας το ως αντίβαρο στις παπικές αξιώσεις.
Η εργαλειοποίηση του Αγίου Ανδρέα από τον Φώτιο δεν πέρασε απαρατήρητη. Ο ιστορικός Νικήτας Παφλαγών, στο έργο «Βίος Ιγνατίου», περιγράφει τη διαμάχη του Πατριάρχη με τον Πάπα Νικόλαο Α', αναφέροντας και το επιχείρημα περί του πρωτείου του Ανδρέα. Ήταν ένα τολμηρό διπλωματικό εγχείρημα που απέβλεπε στην ενίσχυση της θέσης της Κωνσταντινούπολης έναντι της Ρώμης.
Η πρωτοκαθεδρία του Ανδρέα και η σχέση του με τον Πέτρο αποτέλεσαν για τον Φώτιο ένα ισχυρό «όπλο» στη διαμάχη με τη Δύση. Ο Πατριάρχης, με την οξύνοια που τον διέκρινε, αξιοποίησε στο έπακρο αυτό το ιστορικό και θεολογικό επιχείρημα. Δεν δίστασε να καινοτομήσει, προτάσσοντας τον ρόλο του πρωτόκλητου Ανδρέα ως αντίβαρο στη θεμελίωση της Ρωμαϊκής Εκκλησίας.
Βέβαια, η τακτική του Φωτίου δεν μπόρεσε από μόνη της να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Οι θεολογικές και εκκλησιολογικές διαφορές ήταν βαθύτερες και πιο περίπλοκες. Ωστόσο, η επιστράτευση του Αγίου Ανδρέα στη διπλωματική σκακιέρα της εποχής ήταν μια καινοτόμος και τολμηρή κίνηση που φώτισε με τον δικό της τρόπο τη διελκυστίνδα των σχέσεων Κωνσταντινούπολης-Ρώμης.
Ο 9ος αιώνας, με την αντιπαράθεση Φωτίου-Παπών, τη Σύνοδο του 867 και τον ανταγωνισμό για τους Βούλγαρους, σηματοδότησε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι στην πορεία των δύο Εκκλησιών. Και σε αυτό το σταυροδρόμι, η φωτεινή μορφή του πρωτόκλητου Ανδρέα έγινε φάρος και πυξίδα στα χέρια του Πατριάρχη Φωτίου. Η εργαλειοποίηση του βίου και της ιστορικής σημασίας του Αγίου αναδείχθηκε σε έναν από τους πιο ευφάνταστους διπλωματικούς ελιγμούς της εποχής, έναν ελιγμό που σφράγισε με τον δικό του τρόπο τις σχέσεις Ανατολής-Δύσης και την πορεία προς το μεγάλο Σχίσμα.