Όταν ο Λεωνίδας είπε: «Μολών Λαβέ!»
Κυρίως όμως από ηθική άποψη είναι λαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και υπακοής στην πατρίδα. Η μάχη έδειξε τα πλεονεκτήματα της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Σπαρτιατών, του καλύτερου εξοπλισμού και της έξυπνης χρήσης της διαμόρφωσης του εδάφους.
Παράλληλα το μήνυμα που έστειλε στα πέρατα της γης ο Λεωνίδας και οι άνδρες του παραμένει ακόμα ισχυρό και διαχρονικά επίκαιρο: Οι Έλληνες δεν υποτάσσονται και δεν υποκλίνονται σε κανέναν. Μήνυμα εξόχως επίκαιρο και για την σύγχρονη εποχή εις την οποία η πατρίδα μας δοκιμάζεται κάτω από τις απάνθρωπες επιταγές των δανειστών μας.
Η Μάχη των Θερμοπυλών διεξήχθη το 480 π.Χ. (παράλληλα με τη ναυμαχία του Αρτεμισίου) μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών, κατά την δεύτερη περσική εισβολή στην Ελλάδα. Οι Πέρσες είχαν ηττηθεί στον Μαραθώνα δέκα χρόνια νωρίτερα, γι' αυτό και ετοίμασαν μια δεύτερη εκστρατεία, αρχηγός της οποίας ήταν ο Ξέρξης. Ο Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός Θεμιστοκλής έπεισε τους Έλληνες να κλείσουν τα στενά των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου. Οι Πέρσες, οι οποίοι κατά τις αρχαίες πηγές είχαν εκατομμύρια άνδρες στρατό και κατά τις σύγχρονες εκατόν με τριακόσιες χιλιάδες άνδρες, έφθασαν στα στενά στις αρχές του Σεπτεμβρίου.
Μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, οι Πέρσες επιτέθηκαν, αλλά οι Έλληνες αντιστάθηκαν για δύο μέρες. Την τρίτη μέρα, ο Εφιάλτης οδήγησε τους Πέρσες πίσω από τους Έλληνες. Όταν το έμαθε αυτό, ο Λεωνίδας διέταξε την υποχώρηση των περισσότερων Ελλήνων - έμεινε στο πεδίο της μάχης με 300 Σπαρτιάτες, 400 Θεσπιείς, 400 Θηβαίους και ακόμα λίγους Έλληνες. Οι Πέρσες εξόντωσαν ολόκληρη τη δύναμη που έμεινε στο πεδίο της μάχης. Ο ελληνικός στόλος, αφού έμαθε τα νέα, αποφάσισε να απομακρυνθεί από το Αρτεμίσιο και να υποχωρήσει στη Σαλαμίνα, όπου αργότερα πέτυχε μια σημαντική νίκη. Οι Πέρσες υποχώρησαν ολοκληρωτικά μετά τις μάχες των Πλαταιών και της Μυκάλης.
Οι Πέρσες έφθασαν στις Θερμοπύλες στα τέλη Αυγούστου ή στις αρχές του Σεπτεμβρίου. Εκείνη την περίοδο, οι Σπαρτιάτες γιόρταζαν τα Κάρνεια, ενώ ήταν επίσης η περίοδος των Ολυμπιακών Αγώνων - μια σύγκρουση εκείνη την περίοδο θεωρούνταν ιεροσυλία. Παρ' ολ' αυτά, οι Έφοροι της Σπάρτης θεώρησαν ότι η επείγουσα κατάσταση ήταν σοβαρή δικαιολογία για να στείλουν στρατό με αρχηγό τον Λεωνίδα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει τον χρησμό της Πυθίας: είτε η Σπάρτη θα χαθεί είτε θα χάσει ένα βασιλιά:
ὑμῖν δ᾽, ὦ Σπάρτης οἰκήτορες εὐρυχόροιο,
ἢ μέγα ἄστυ ἐρικυδὲς ὑπ᾽ ἀνδράσι Περσεΐδῃσι
πέρθεται, ἢ τὸ μὲν οὐχί, ἀφ᾽ Ἡρακλέους δὲ γενέθλης
πενθήσει βασιλῆ φθίμενον Λακεδαίμονος οὖρος.
οὐ γὰρ τὸν ταύρων σχήσει μένος οὐδὲ λεόντων
ἀντιβίην• Ζηνὸς γὰρ ἔχει μένος• οὐδέ ἑ φημί
σχήσεσθαι, πρὶν τῶνδ᾽ ἕτερον διὰ πάντα δάσηται.
Ο Λεωνίδας πίστευε ότι έπρεπε να πεθάνει για να σωθεί η Σπάρτη, γι' αυτό και πήρε μονάχα 300 Σπαρτιάτες, οι οποίοι είχαν γιους. Κατά τη διάρκεια της πορείας τους, οι Σπαρτιάτες ενισχύθηκαν με άλλους 5.000 άνδρες. Ο Λεωνίδας αποφάσισε να παρατάξει τους Σπαρτιάτες στο κέντρο, όπου βρίσκονταν το πιο στενό σημείο των Θερμοπυλών, ενώ οι Φωκείς ανέλαβαν να χτίσουν αμυντικό τείχος - έστειλε 1.000 Φωκείς να υπερασπιστούν την Τραχίνα, καθώς απ' εκεί οι Πέρσες μπορούσαν να περικυκλώσουν τους Έλληνες. Όταν οι Πέρσες έφθασαν στην περιοχή, οι Πελοποννήσιοι έλεγαν ότι έπρεπε να κατεβούν στον Ισθμό της Κορίνθου και να αμυνθούν εκεί. Αλλά οι Φωκείς και οι Λοκροί έπεισαν τον Λεωνίδα να μείνει στο στενό.
Ο Ξέρξης έστειλε πρεσβευτή για να πείσει τον Λεωνίδα να καταθέσει τα όπλα. Η απάντηση του Λεωνίδα ήταν «Μολὼν λαβέ» (Έλα να τα πάρεις!). Η μάχη ήταν αναπόφευκτη, αλλά ο Ξέρξης προτίμησε να περιμένει τέσσερις μέρες, πιστεύοντας ότι οι Έλληνες θα διασκορπιστούν.
Οι Πέρσες, μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, επιτέθηκαν - πρώτα έστειλε ο Ξέρξης τους Μήδους και τους Κισσίους, που επιτέθηκαν μετωπικά στους Έλληνες. Οι Έλληνες παρατάχθηκαν μπροστά από το τείχος, που έχτισαν οι Φωκείς και ήταν το πιο στενό πέρασμα των Θερμοπυλών.
Μονάχα ο Διόδωρος περιγράφει την τακτική των Ελλήνων: οι Έλληνες παρατάχθηκαν σε πυκνή τάξη και ήταν ανώτεροι σε ανδρεία και στο μέγεθος της ασπίδας - οι ξύλινες ασπίδες και τα μικρά δόρατα των Περσών δεν ήταν αποτελεσματικά σε μάχη με τους Έλληνες.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι Έλληνες σκότωσαν πολλούς Μήδους, γι' αυτό και ο Ξέρξης σηκώθηκε τρεις φορές από τον θρόνο - ο Κτησίας αναφέρει ότι την πρώτη μέρα σκοτώθηκαν μονάχα δύο-τρεις Σπαρτιάτες. Ο Ξέρξης αργότερα έστειλε τους Αθάνατους, με αρχηγό τον Υδάρνη, αλλά και αυτοί απέτυχαν. Οι Σπαρτιάτες έκαναν δήθεν ότι υποχωρούσαν, οι Πέρσες παρασύρονταν, και γι' αυτό σκοτώθηκαν πολλοί Πέρσες την πρώτη μέρα της μάχης.
Την επομένη, ο Ξέρξης επανέλαβε την επίθεση καθώς θεωρούσε ότι οι Έλληνες, λόγω των μικρού αριθμού τους, δεν θα μπορούσαν να αντισταθούν. Η επίθεση όμως απεκρούσθη και ο Ξέρξης διέταξε υποχώρηση και αποσύρθηκε αμήχανος στη σκηνή του. Το απόγευμα, ενώ ο Ξέρξης σκεφτόταν τι έπρεπε να κάνει, δέχθηκε την επίσκεψη του Εφιάλτη, ο οποίος του υπέδειξε ένα μονοπάτι από το οποίο θα μπορούσε να περικυκλώσει τους Έλληνες. Ο Εφιάλτης έγινε το πρότυπο του προδότη στην ελληνική και στην παγκόσμια ιστορία. Ο Ξέρξης έστειλε αμέσως τον Υδάρνη με τους Αθανάτους για να περικυκλώσει τους Έλληνες - παραμένει άγνωστο πόσους. Ο Ηρόδοτος γράφει ότι οι Πέρσες πέρασαν τον ποταμό Ασωπό και ότι απ' τα αριστερά τους ήταν η Τραχίνα και απ' τα δεξιά το όρος Οίτη.
Όταν ξημέρωσε, οι Φωκείς αντιληφθήκαν ότι είχαν περικυκλωθεί από τους Πέρσες και άρπαξαν βιαστικά τα όπλα τους. Στην αρχή οι Πέρσες νόμιζαν ότι είχαν να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες, αλλά οι Φωκείς υποχώρησαν σε ένα κοντινό λόφο. Τότε ακολούθησε καταιγισμός βλημάτων, καθώς οι Πέρσες δεν ήθελαν να καθυστερήσουν κι άλλο.
Παράλληλα, ένας ημεροσκόπος ειδοποίησε τους υπόλοιπους Έλληνες ότι οι Φωκείς είχαν αποσυρθεί. Οι περισσότεροι Έλληνες πρότειναν υποχώρηση, αλλά ο Λεωνίδας αποφάσισε να μείνει με τους Σπαρτιάτες ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες, με ή χωρίς διαταγή, υποχώρησαν.
Μαζί με τον Λεωνίδα έμειναν οι 300 Σπαρτιάτες, 700 Θεσπιείς (με αρχηγό τον Δημόφιλο) και 400 Θηβαίοι.
Ο Ξέρξης έκανε θυσίες και ξεκίνησε την επίθεση του - οι Έλληνες κινήθηκαν προς τα εμπρός, στο ευρύτερο σημείο των στενών. Οι Έλληνες πολέμησαν στην αρχή με τα δόρατά τους και αργότερα με τα ξίφη τους. Στη μάχη σκοτώθηκαν ο Αβροκόμης και ο Υπεράνθης, οι οποίοι ήταν αδέρφια του Ξέρξη, ενώ αργότερα σκοτώθηκε και ο Λεωνίδας απ' τα περσικά βέλη. Τότε ξεκίνησε άγρια μάχη γύρω απ' το σώμα του Σπαρτιάτη βασιλιά, κατά την οποία νίκησαν οι Έλληνες. Όταν εμφανίστηκαν οι Αθάνατοι, οι Έλληνες, πλην των Θηβαίων, υποχώρησαν πίσω απ' το τείχος - οι Θηβαίοι παραδόθηκαν και ο Ξέρξης τους στιγμάτισε με το βασιλικό σήμα. Για τους υπόλοιπους Έλληνες, ο Ηρόδοτος γράφει:
Σ' εκείνο τον χώρο όσους είχαν ακόμη ξίφη και τους άλλους που με χέρια και με δόντια πολεμούσαν τους σκότωσαν οι βάρβαροι τοξεύοντάς τους, αφού κατέστρεψαν το τείχος (ἐν τούτῳ σφέας τῷ χώρῳ ἀλεξομένους μαχαίρῃσι, τοῖσι αὐτῶν ἐτύγχανον ἔτι περιεοῦσαι, καὶ χερσὶ καὶ στόμασι κατέχωσαν οἱ βάρβαροι βάλλοντες...τὸ ἔρυμα τοῦ τείχεος συγχώσαντες).
Οι Θερμοπύλες απέκτησαν τεράστια φήμη καθώς ενέπνευσαν τις επόμενες γενιές με το παράδειγμα των λίγων και ανδρείων στρατιωτών του Λεωνίδα. Όπως αναφέρει ο Michel de Montaigne, «οι μετέπειτα νίκες των Ελλήνων και η δόξα τους δεν μπορούν να συγκριθούν με την δοξασμένη πτώση του Λεωνίδα και των ανδρών του». Απ' την άλλη, οι Θερμοπύλες αποτελούν παράδειγμα ηρωϊσμού των ελεύθερων ανδρών που υπερασπίζονται την πατρίδα τους και την ελευθερία τους - ο Χάνσον αναφέρει ότι «η ελευθερία ήταν η κύρια ιδέα για τους Έλληνες και οδήγησε στην αντίσταση τους στις Θερμοπύλες, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές». Όσον αφορά τον στρατιωτικό τομέα, οι Θερμοπύλες έδειξαν την ύψιστη στρατιωτική εκπαίδευση των Σπαρτιατών καθώς και την ορθή εκμετάλλευση της διαμόρφωσης του εδάφους.
Ο Σιμωνίδης ο Κείος, μετά τη μάχη, έγραψε ένα από τα πιο γνωστά επιγράμματα. Το επίγραμμα λέγει τα παρακάτω (σύμφωνα με τον Ηρόδοτο):
Ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε
κείμεθα, τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.
Ω ξένε, ανάγγειλε στους Λακεδαιμόνιους ότι εδώ
ταφήκαμε, υπακούοντας στα προστάγματά τους.
Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί πηγή έμπνευσης σε ποιήματα, τραγούδια, παροιμίες, ταινίες (όπως οι ταινίες «The 300 Spartans» και «300») και βιβλία (όπως το κόμικς 300) με πολεμικά θέματα. Επίσης, ο ηρωισμός των Σπαρτιατών στους Περσικούς πολέμους προκάλεσε ένα φαινόμενο, γνωστό στη Δύση ως Λακωνοφιλία. Ο Έλληνας ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης είχε γράψει το ποίημα Θερμοπύλες προς τιμή των στρατιωτών που έλαβαν μέρος στη μάχη:
Τιμή σ' εκείνους όπου στην ζωή των
όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες•
δίκαιοι κι ίσοι σ' όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ' ευσπλαχνία•
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ' εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε•
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.
Και περισσότερη τιμή τους πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ' οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.