Στέφανος Μίλλερ: Η λατρεία του για την αρχαία Ελλάδα και η ανασκαφή - ανάδειξη της Νεμέας

Ο σπουδαίος αρχαιολόγος και φιλέλληνας, Στέφανος Μίλλερ, ο οποίος είχε αφιερώσει τη ζωή του στη Νεμέα, πέθανε την Τετάρτη 11 Αυγούστου σε ηλικία 79 ετών. Ο Στέφανος Γκ. Μίλλερ, ανέσκαψε και ανέδειξε τον αρχαιολογικό χώρο της Νεμέας, ενώ υπήρξε και η ψυχή της Αναβίωσης των Νέμεων Αγώνων.

Ο Μίλλερ γεννήθηκε στο Γκόσεν της Ιντιάνα των ΗΠΑ το 1942. Ολοκλήρωσε το πρώτο πτυχίο του στα Αρχαία Ελληνικά στο Κολλέγιο Γουάμπας και το διδακτορικό του στην Κλασική Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Μετά από ανασκαφές σε διάφορες τοποθεσίες, συμπεριλαμβανομένης της Ολυμπίας και της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών, ξεκίνησε τις δικές του ανασκαφές στη Νεμέα το 1973.

Κατά τα χρόνια της εργασίας του στη Νεμέα, όχι μόνο διηνήργησε ανασκαφές που έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα, όπως το Στάδιο όπου διεξάγονταν τα Νέμεα, αλλά δημιούργησε και αρχαιολογικό πάρκο, κατασκεύασε αρχαιολογικό μουσείο και οργάνωσε την έκθεσή του, ενώ ξεκίνησε και την αναστήλωση του αρχαίου Ναού του Δία.Ταυτόχρονα, υπηρετούσε ως καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϊ, με εξαίρεση τα έτη 1982-1987, όταν διετέλεσε διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών στην Αθήνα.

Η άφιξη στην Ελλάδα και οι δυσκολίες στη Νεμέα

«Όταν πρωτοήρθα το 1973 πήγα στη Νεμέα για να αγοράσω εργαλεία όπως φτυάρι, κασμάδες, καροτσάκι, για να σκάψω. Ο έμπορος μου λέει ''τι τα θες αυτά;’’. Του λέω, είμαι αρχαιολόγος και θα πάω στην αρχαία Νεμέα για να σκάψω. Μου λέει ''θα ‘ρθω να σε βοηθήσω. Είμαι καλός, μπορώ να σκάψω πολύ καλά και ειδικά τη νύχτα με την τσάπα’’. Του λέω ''μα είσαι αρχαιοκάπηλος’’ και μου λέει ‘’ναι, και από τους καλύτερους’’». Κάπως έτσι ξεκίνησε η ανασκαφική περιπέτεια του σπουδαίου αρχαιολόγου Στέφανου Μίλλερ στη Νεμέα.

Ο Στέφανος Μίλλερ ξεκίνησε ανασκαφές, χρηματοδοτούμενος από πόρους που έρχονταν από ιδιώτες χορηγούς μέσα από το Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ στην Αμερική. Για πολλές εβδομάδες, η έρευνα ήταν άκαρπη.

Χαρακτηριστικά είχε πει σε παλαιότερη συνέντευξη του: «Με είχε πιάσει απελπισία διότι θα έπρεπε με μηδενικά ευρήματα να γυρίσω πίσω στις ΗΠΑ και να πείσω πανεπιστήμιο και χορηγούς να συνεχίσουμε τις ανασκαφές. Τελικά, την τελευταία ημέρα, ευτυχώς αρχίσαμε να εντοπίζουμε την άκρη του νήματος που μας οδήγησε στις μεγάλες ανακαλύψεις που ακολούθησαν. Ήταν 19 Ιουλίου του 1974. Την επομένη έγιναν τα γεγονότα της Κύπρου. Από τα πανηγύρια για τα ευρήματα, το χωριό βυθίστηκε στον θρήνο και στον φόβο ότι μπορεί να γίνει πόλεμος. Και εγώ ζούσα ανάμεσα στην αρχαία και τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, συγκλονισμένος από τις εξελίξεις».

Η θέση της Νεμέας

Η Νεμέα ήταν θρησκευτικό ιερό στη βόρεια Πελοπόννησο, όπου πανελλήνιοι αθλητικοί αγώνες διεξάγονταν κάθε δύο χρόνια από το 573 π.Χ. έως το 271 π.Χ.

Η Αρχαία Νεμέα βρίσκεται σε μια υψίπεδη κοιλάδα της Κορινθίας, στους ανατολικούς πρόποδες των αρκαδικών βουνών. Η κοιλάδα έχει πλάτος περίπου ενάμισι χιλιομέτρου και μήκος τεσσεράμισι χιλιομέτρων, και από νότο προς βορρά τη διασχίζει μία τεχνητή τάφρος που την αποστραγγίζει προς βορρά, με κατάληξη στον Κορινθιακό Κόλπο. Η κοιλάδα έχει υψόμετρο 333 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας και φιλοξενεί ένα σύγχρονο χωριό 200 περίπου κατοίκων με αμπελώνες, που περιβάλλονται από λόφους κατάφυτους από ελαιόδενδρα. Το βορειότερο άκρο της κοιλάδας υποκλίνεται στο Όρος Απέσας με την επίπεδη κορυφή, όπου ο θρυλικός ιδρυτής των Μυκηνών Περσέας αφιέρωσε στο Δία έναν βωμό.

Η κοιλάδα της Νεμέας δεν αδειάζει φυσικά και έχει πλημμύρες κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Μόνο αφότου σκάφτηκε το κανάλι το 1884 έγινε κατοικήσιμη και καλλιεργήσιμη. Εξ ου και η ονομασία Νεμέα πρέπει να προέρχεται από το ρήμα νέμειν (= βόσκω), δηλαδή μέρος κατάλληλο για βοσκότοπος αιγοπροβάτων. Διαφορετικά, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί μόνο το καλοκαίρι για αθλητικές διοργανώσεις.

Τα «Νέμεα»

Οι αρχαίες γραπτές πηγές δίνουν ως χρονολογία καθιέρωσης των Νεμέων Αγώνων στους ιστορικούς χρόνους το 573 π.Χ. και οι ανασκαφές το έχουν πλήρως επιβεβαιώσει. Πράγματι, μία από τις πιο πρώιμες επιγραφές αναφέρει τέσσερις νίκες στο άθλημα γνωστό ως παγκράτιο ενός εντόπιου αθλητή, του Αρίστιος από τις Κλεωνές, ήδη, ίσως, από το 567 π.Χ.

Μολονότι ο χώρος και οι αγώνες φαίνεται να ήταν υπό την εποπτεία των Κλεωνών, είναι προφανές ότι η απόλυτη εξουσία ασκείτο από το Άργος. Αυτό μπορεί να προέκυψε ως αποτέλεσμα της συμμαχίας Άργους και Αθήνας, που προκάλεσε τη βίαιη καταστροφή της Νεμέας κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν η Σπάρτη πραγματοποιούσε στρατιωτικές επιχειρήσεις με επίκεντρο τη Νεμέα, το 419/18 και 415/4 π.Χ. (Θουκυδίδης 5.58-60 και 6.95, αντίστοιχα).

Μετά από αυτή την καταστροφή, ο χώρος παρέμεινε ερειπωμένος για περίπου 75 χρόνια. Η τέλεση των αγώνων συνεχίστηκε, αλλά στο Άργος. Σε κάποια χρονική στιγμή, που δεν απέχει πολύ από το 330 π.Χ., οι αγώνες επέστρεψαν στη Νεμέα, όπως συνάγεται από την υλοποίηση ενός εκτεταμένου οικοδομικού προγράμματος, που περιέλαβε το Ναός του Διός και το Πρώιμο Ελληνιστικό Στάδιο. Είναι πολύ πιθανό το πρόγραμμα αυτό να μαρτυρεί έναν μακεδονικό ρόλο, που διαδραματίστηκε στη Νεμέα, ειδικά από το Φίλιππο και το γιο του Μεγάλο Αλέξανδρο.

Οι Αγώνες στη Νεμέα δεν κράτησαν για πολύ και το 271 π.Χ. ξαναμεταφέρθηκαν στο Άργος. Νεμεονίκες καταγράφονται καθ' όλη την υπόλοιπη αρχαιότητα, αλλά όχι στην ίδια τη Νεμέα. Όταν Ο Παυσανίας την επισκέφθηκε περί το 150 μ.Χ. βρήκε το Ναό του Διός ερειπωμένο, με πεσμένη οροφή και χωρίς το λατρευτικό άγαλμα. Ίσως πρόκειται για το έργο του περίφημου Λυσίππου, που αναγνώρισε αργότερα στο Άργος, στον εκεί ναό του Νεμείου Διός.

Η αναβίωση των Νέμεων Αγώνων

Ο θεσμός της αναβίωσης των Νεμέων Αγώνων είναι αποτέλεσμα της ανασκαφικής εργασίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϋ στην Αρχαία Νεμέα, κατά τα έτη 1971-2004, με Διευθυντή Ανασκαφών τον Καθηγητή Στέφανο Γ. Μίλλερ, και του οράματος του Παρμενίωνος Δημητρίου, ο οποίος ήταν ο Κοινοτάρχης της περιοχής το 1973, όταν ο Μίλλερ έφτασε στη Νεμέα για να ξεκινήσει προκαταρκτικές εργασίες για τις ανασκαφές.

Στις 6 Ιουλίου 1994, ο Μίλλερ παρέδωσε το στάδιο στον τότε Υπουργό Πολιτισμού Θάνο Μικρούτσικο, ως εκπρόσωπο του Δημοσίου. Οι εορταστικές εκδηλώσεις περιέλαβαν αγώνες δρόμου με τη χρήση του μηχανισμού εκκίνησης (ύσπληγας) που είχε ανακατασκευαστεί χάρη στις έρευνες του Καθηγητή Πάνου Βαλαβάνη. Ήταν υπέροχο να βλέπεις το αρχαίο στάδιο να επανέρχεται στη ζωή μετά από τόσους αιώνες, μπροστά σε 1500 θεατές. Ο Παρμενίων Δημητρίου είχε αποδημήσει δύο χρόνια νωρίτερα, αλλά ο Μίλλερ αισθανόταν ότι είχε κρατήσει την υπόσχεσή του να κάνει την αναβίωση των Νεμέων Αγώνων.

Αναπτύχθηκε τοπικός ενθουσιασμός, η ιδέα της αναβίωσης των Νεμέων Αγώνων άρχισε να κερδίζει έδαφος και στις 30 Δεκεμβρίου του 1994 είκοσι τρεις εντόπιοι συμφώνησαν να ιδρύσουν τον Σύλλογο για την Αναβίωση των Νεμέων Αγώνων (Σ.Α.Ν.Α.), με διακριτικό τίτλο «Τα Νέμεα». Υπογράφηκε καταστατικό που εγκρίθηκε στις 2 Μαρτίου του 1995.

Ο Σύλλογος ταυτίστηκε με δυο βασικές αρχές της αναβίωσης των Νεμέων Αγώνων: οι Αγώνες πρέπει να είναι αυθεντικοί, με τήρηση, κατά το δυνατόν, του αρχαίου τελετουργικού και πρέπει να είναι ανοικτοί στη συμμετοχή οποιουδήποτε ανθρώπου. Ως σκοπός τους δεν ορίστηκε η παροχή θεάματος στους επισκέπτες – αν και αυτό δεν αποκλείεται ως αποτέλεσμα – αλλά η ευκαιρία καθενός και όλων να «μεταμορφωθούν» σε αρχαίο Έλληνα αθλητή, έστω για μόλις δέκα λεπτά της ώρας.

Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Newsbomb.gr.