«Πίσω από το βλέμμα του Βούδδα»: Πώς ο Μέγας Αλέξανδρος επηρέασε ολόκληρο τον πολιτισμό της Ανατολής

Τις εν πολλοίς άγνωστες πτυχές της επιρροής του ελληνικού πολιτισμού σε μια θρησκεία που ακολουθείται από μισό δισεκατομμύριο κόσμο σήμερα, τον Βουδισμό, αναλύει και στοιχειοθετεί στο νέο του βιβλίο, ο συγγραφέας και ερευνητής Γιώργος Ηλιόπουλος.

Στο βιβλίο που εκδόθηκε πρόσφατα με τον τίτλο «Πίσω από το βλέμμα του Βούδδα», εκδόσεις Τάλως Φ., αναδεικνύεται με βάση τα ιστορικά στοιχεία, η αμφίδρομη στην πραγματικότητα σχέση μεταξύ του ελληνιστικού και του ινδικού κόσμου, την εποχή μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μέχρι πρότινος, οι αρχαιολόγοι και ιστορικοί έκαναν λόγο για την ινδουιστική επιρροή και προσφορά στα ελληνιστικά βασίλεια και το ελληνικό πνεύμα, ωστόσο όπως φαίνεται επρόκειτο ουσιαστικά για «διάλογο» που, γονιμοποίησε σε κάποιον βαθμό τον Βουδισμό και βοήθησε στην πλάση των κυριότερων στοιχείων του, υπό το πρίσμα και της δυτικής, ελληνικής λογικής, φιλοσοφίας και θεολογικών δοξασιών.

Οι κυνικοί, άλλωστε, δεν απέχουν και πολύ από τη βουδιστική φιλοσοφία, ενώ ο ίδιος ο Αλέξανδρος όπου τους συναντούσε τους αντιμετώπιζε με συμπάθεια, που έφτανε στο σημείο, στα μετέπειτα χρόνια, της ανοιχτής συμμαχίας, συνήθως ενάντια στην κυρίαρχη και δεσποτική εκείνη την εποχή, τάξη των Βραχμάνων. Οι σχέσεις αυτές έφεραν μοιραία πιο κοντά τους δύο πολιτισμούς, στα κρίσιμα εκείνα χρόνια της θεμελίωσης και διάδοσης του βουδιστικού ρεύματος, δηλαδή και κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων, οπότε και το ελληνικό πνεύμα διαδιδόταν ανεμπόδιστα στην Ινδία και τη Μέση Ανατολή μέσω των επιγόνων και των βασιλείων τους.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο στρατηγός Μένανδρος, ένας από τους επιγόνους, λατρεύτηκε από τους ντόπιους πληθυσμούς κατά τα βουδιστικά πρότυπα, γεγονός που καταδεικνύει και την αποδοχή των Ελλήνων «κατακτητών», τουλάχιστον από μια πνευματική ελίτ μεταξύ των ινδικών πληθυσμών.

Η «ξένη» μέχρι και σήμερα για τους περισσότερους δυτικούς βουδιστική φιλοσοφία, δεν ήταν τόσο ξένη για τα ανοιχτά ελληνικά πνεύματα της εποχής. Ένας από τους σημαντικότερους αξιωματούχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Πύρρων, μίλαγε για έννοιες όπως η «αταραξία» του νου και η αποχή από τα υλικά αγαθά και κατά τη διάρκεια της εκστρατείας, γεγονός που καταδεικνύει ότι μάλλον αυτός επηρέασε, παρά επηρεάστηκε, από τους φιλικά διακείμενους πολιτισμούς που γνώρισε το μακεδονικό εκστρατευτικό σώμα στη μακρινή ανατολή.

Παράλληλα, η στενή αυτή επαφή -πιο στενή από όσο γνωρίζαμε- των δύο σχεδόν κυρίαρχων ή αναδυόμενων τότε θρησκευτικών και φιλοσοφικών τάσεων, δημιούργησε και τη λεγόμενη Ελληνο-βουδδιστική τέχνη, κατά την οποία τα στοιχεία αλληλοαναμιγνύονται με εκπληκτικά πολλές φορές αποτελέσματα, προς απόδειξη των επιχειρημάτων του συγγραφέα. Η τέχνη αυτή διατηρήθηκε μέχρι και τον 7^ο αιώνα μ.Χ., οπότε και περιθωριοποιήθηκε εξαιτίας της επιθετικής ισλαμικής πολιτικής και επέκτασης στην ευρύτερη περιοχή.

Διαβάστε τη συνέντευξη:

Newsbomb.gr: Ελληνοβουδδισμός και ελληνοβουδδιστική τέχνη είναι στοιχεία άγνωστα στο ευρύ κοινό. Πιστεύετε στα αλήθεια ότι υπάρχει τόσο στενή σχέση ανάμεσα σε τόσο διαφορετικούς πολιτισμούς;

Γιώργος Ηλιόπουλος: Η σύγχρονη αρχαιολογία, ιστορία και φιλοσοφία αναγνωρίζει ένα διακριτό φιλοσοφικό ρεύμα που χαρακτηρίζεται με τον όρο Ελληνο-Βουδδισμός (Graeco-Buddhism) και με πυρήνα του περιοχές της κεντρικής Ασίας και της ινδικής υποηπείρου, εξαπλώνεται σε ολόκληρη την Άπω Ανατολή. Παράλληλα η ιστορία των εικαστικών τεχνών επίσης διακρίνει μία ιδιαίτερη μορφή καλών τεχνών που χαρακτηρίζεται με τον όρο Ελληνο-Βουδδιστική Τέχνη (Graeco-Buddhist Art) και αναπτύσσεται από την εποχή του Αλεξάνδρου έως και τον VIΙ μεταχριστιανικό αιώνα, οπότε και περιθωριοποιείται με την είσοδο των Αράβων και του Ισλάμ στην κεντρική Ασία και την ινδική υποήπειρο.

Το ζητούμενο της ιστορικής και αρχαιολογικής, αλλά και της εικαστικής έρευνας εστιάζεται στο εάν και κατά πόσον η εξέλιξη αυτή αποτελεί ένα συγκυριακό διαδραστικό φαινόμενο που προκύπτει λόγω της επαφής διακριτών πολιτιστικών και πολιτισμικών παραγόντων ή δημιουργείται σκόπιμα υπακούοντας σε άλλα και εντελώς διαφορετικά κριτήρια.

Οι εικαστικές τέχνες που χαρακτηρίζονται συλλογικά με τον όρο Ελληνο-Βουδδιστική Τέχνη (Graeco-Buddhist Art), ορίζονται με την μορφή μίας γενικής έκφρασης του Ελληνο-Βουδδισμού (Greco Buddhism), αποτελώντας κατά μία έννοια συγκρητισμό μεταξύ του κλασσικού ελληνικού πολιτισμού και του Βουδδισμού. Η ανάπτυξή της καλύπτει μία περίοδο μεγαλύτερη της χιλιετίας με αφετηρία της την εποχή του Αλεξάνδρου, έως την είσοδο των Αράβων κατά τον VII μεταχριστιανικό αιώνα στην κεντρική Ασία και την ινδική υποήπειρο, έχοντας επίκεντρο την περιοχή της Gandhara στο σύγχρονο βόρειο Πακιστάν. Στις περισσότερο εμφανείς ελληνικές επιδράσεις συγκαταλέγονται οι συμβολισμοί ηρώων, ερώτων και άλλων προστατευτικών ησσόνων θεοτήτων που κυριαρχούν στον ελληνικό κόσμο.

Σε αδρές γραμμές η Ελληνο-Βουδδιστική Τέχνη δεν αποτελεί απλώς μία διαδραστική μορφή επικοινωνίας μεταξύ πολιτισμών, αλλά κυρίως έναν διάλογο στον τομέα των εικαστικών τεχνών, όπου ο κοσμικός πολιτιστικός χαρακτήρας της Δύσης έρχεται σε επαφή με τα ιερά και όσια της Ανατολής, διαμορφώνοντας νέες αντιλήψεις και φέροντας στον προσκήνιο μία πρώτη μορφή παγκοσμιοποίησης σύμφωνα με τα ελληνικά πρότυπα.

Πώς τεκμηριώνεται όμως ιστορικά η τόσο μεγάλη επιρροή του ελληνικού πνεύματος στον Βουδισμό; Ποια επιχειρήματα παραθέτετε στο βιβλίο σας;

Από αρχαίες ινδικές πηγές και ειδικά από τους βουδδιστικούς τίτλους των Ελλήνων ηγεμόνων που προάγουν το βουδδιστικό κίνημα. Επίσης από διασωθέντα αποσπάσματα κυνικών, όπως ο Ανάξαρχος, ο Αναξιμένης, ο Ονασίκρητος, ο Πύρρων και άλλοι που έρχονται με τον Αλέξανδρο στην Ινδία. Ειδικότερα, Ανάξαρχος και Πύρρων υποστηρίζουν πως όλα τα ζητήματα και τα ερωτήματα διέπονται από τρία αξιώματα, τα οποία και μάλιστα αρκετά παράδοξα έχουν αρνητικό χαρακτήρα, οπότε ουσιαστικά ορίζει το τι δεν είναι τα πράγματα. Με την μέθοδο αυτή αρνούνται το θετικό ισοδύναμο έναντι του οποιουδήποτε αρνητικού όρου, οπότε η κατανόηση οφείλει να βασισθεί στην πληθώρα των όρων που χαρακτηρίζουν θετικές μορφές στην κλασσική ελληνική φιλοσοφία (σε αντίθεση με τις αρνητικές). Η μέθοδος αποτελεί βασικό στοιχείο της βιοθεωρίας τους, που κινείται από την ἀπάθεια προς την επίτευξη της ἀταραξίας, στοιχείο που αναμφίβολα εκδηλώνεται παράλληλα και στους πρώϊμους Βουδδδιστές, προκαλώντας το αναπόφευκτο ερώτημα του εάν και κατά πόσον τους επηρεάζουν οι δύο κυνικοί, για να εκφρασθεί τελικά στον ιαπωνικό βουδδισμό με το περίφημο zen.

Τι είναι για εσάς ο Βουδισμός, πώς θα τον χαρακτηρίζατε; Και ποια είναι τα κοινά του του σημεία με το ελληνικό πνεύμα;

Αναμφίβολα πρόκειται για ένα ζωτικό ινδικό φιλοσοφικό κίνημα, στο οποίο ο πυρήνας της βιοθεωρίας των κυνικών εμφιλοχωρεί σε ένα απόλυτα ιθαγενές βουδδιστικό ινδικό κέλυφος.

Πόσο επηρέασε τελικά ο Ελληνιστικός κόσμος την Ανατολή;

Αν και η επίδραση του ελληνιστικού κόσμου στην Ευρώπη και ευρύτερα στην Δύση έχει μελετηθεί διεξοδικά, η αποφασιστική συμμετοχή του ελληνισμού της Κεντρικής Ασίας στην εξάπλωση του βουδδιστικού κινήματος, παραμένει στο περιθώριο. Όμως εάν συνεκτιμηθεί ότι στην σύγχρονη εποχή το ένα τρίτο του πληθυσμού της υδρογείου ακολουθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις αρχές του Βουδδισμού, αναδύεται αυτόματα η σημασία του στην εξέλιξη της ιστορικής διαδρομής πολλών λαών της Ανατολικής και της Νοτιοανατολικής Ασίας.

Ειδικότερα εάν μελετηθεί η ανάδειξη από τον φυσικό και μαθητή του Δημοκρίτου, αλλά και κυνικό Ανάξαρχο, η διαδρομή από την ἀπάθεια, προς την ἀταραξία και η ευχέρεια διαχείρισης του βίου, δικαιολογείται ο τίτλος εὐδαιμονικός, λόγω του ότι αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τα δεινά που πλήττουν την ανθρώπινη φύση και επιδεικνύει μία απαράμιλλη ικανότητα εξορθολογισμού.

Η σημερινή ρήξη Ανατολής Δύσης έχει τις ρίζες της σε εκείνη τη μακρινή εποχή στην οποία αναφέρεστε;

Τα προβλήματα εμφανίζονται μετά την επικράτηση του Ισλάμ κατά τον VII μεταχριστιανικό αιώνα στην Κεντρική Ασία, οπότε και διακόπτονται οι απευθείας επικοινωνίες με την Ινδία, αλλά και με την Κίνα, από την στιγμή που ο αραβικός κόσμος μεσολαβεί πλέον ειδικά στις εμπορικές συναλλαγές με την Ευρώπη. Όμως ο Βουδδισμός δεν παύει να εξαπλώνεται, καλύπτοντας σταδιακά την ανατολική και την νοτιοανατολική Ασία.

Η φυσιογνωμία του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτελεί συχνά σημείο αναφοράς στα βιβλία σας. Πόσο σημαντική νομίζετε πως είναι η επιρροή του στο σύγχρονο κόσμο;

Οι χίλιοι πεντακόσιοι ή και περισσότεροι τίτλοι που έχουν προστεθεί από τα μέσα περίπου του ΧΙΧ αιώνα έως την εποχή μας στο σύνολο της βιβλιο­γραφίας που αφορά τον Αλέξανδρο διαμορφώνουν ένα φαινομενικά ολοκλη­ρωμένο πλαίσιο για το έργο και την ζωή ενός ανθρώπου που εξακολουθεί να καταπλήσσει και να συγκινεί ολόκληρο τον κόσμο, με κυρίαρχο το υπεραπλουστευμένο στοιχείο της μεγαλοφυΐας, για την οποία τα πάντα είναι αυτονόητα.

Οι περισσότεροι συγγραφείς αντιπαρέρχονται αρκετά ανώδυνα την ανάλυση των μέσων ή της σχεδίασης των επιχειρήσεων του Αλεξάνδρου σε στρατηγικό, τακτικό, πολιτικό, επιστημονικό, κοινωνικό ή ακόμη και οικονομικό επίπεδο, καθώς υιοθετούν συνήθως την λογική της επιφανειακής αναπα­ραγωγής πληροφοριών από τα διασωθέντα έργα των αρχαίων συγγραφέων. Η τακτική αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα πως ολόκληρο το φάσμα της δράσης του, από τις μεγάλες μάχες της Ασίας, τις επιχειρήσεις σε αχανείς γεωγραφικά περιοχές, έως και τις καθαρά επιστημονικές εργασίες, συνιστά το οφθαλμοφανές αποτέλεσμα της λειτουργίας μιας μεγαλοφυΐας, που απλά διασφαλίζει την επιτυχία με αυτόματες σχεδόν διαδικασίες, ή ακόμη απλούστερα τις συνέπειες της απίστευτης τύχης ενός ανθρώπου, μοναδικής στην ιστορική διαδρομή δύο και πλέον χιλιετιών.

Όμως ο χαρακτηρισμός της μεγαλοφυΐας, που τόσον αβίαστα αποδέχονται όλοι, συνιστά στην πραγματικότητα μια δυσνόητη έννοια, καθώς δεν είναι δυνατόν να ταυτισθεί με την ύπαρξη ούτε εξαιρετικής νοημοσύνης ούτε μιας απαράμιλλης καθολικής δεξιοτεχνίας. Δεν είναι επίσης δυνατόν να θεωρηθεί προϊόν μιας συστηματικής μόρφωσης, μιας αυστηρής πειθαρχίας ή μιας στιβαρής εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Είναι ένα χάρισμα δημιουργικό, που εκδηλώνεται ενστικτωδώς και με αμεσότητα, καλύπτοντας συνήθως τον εκφραστή του με ανυπέρβλητη αίγλη, ενώ είναι σχεδόν αδύνατον να αναλυθεί ή να ερμηνευθεί με ακρίβεια, παρά το γεγονός ότι τα αποτελέσματα του είναι προφανέστατα και πασιφανή, μετά την εκδήλωση του. Από τις πρώτες ενέργειες του Αλεξάνδρου η σφραγίδα της μεγαλοφυΐας είναι πασιφανής, καθώς, ενώ είναι δυσχερέστατη η έρευνα ως προς τα αίτια και την μεθοδολογία που καθοδηγεί τη δράση της, είναι εμφανέστατα τα απο­τελέσματά της. Κανείς δεν απαντά διεξοδικά όμως γιατί ο Αλέξανδρος είναι μεγαλοφυής, με συνέπεια να δύνανται αρκετοί να ισχυρισθούν πως η επιτυχημένη δράση του σε όλους τους τομείς αποτελεί προϊόν αποθησαυρισμού γνώσεων, πληροφοριών και τεχνογνωσίας, άποψη που έχει επηρεάσει δραστικά την πορεία του δυτικού κυρίως κόσμου.

Στα βιβλία σας ανακαλύπτει κανείς μια νέα οπτική της Αρχαιότητας. Υπάρχει τρόπος να ερμηνεύσουμε διαφορετικά την Ιστορία; Η εποχή μας πρέπει να ξαναδεί τη σχέση της με τις εποχές που προηγήθηκαν;

Ειδικά στην περίπτωση του Αλεξάνδρου οι ενέργειές του σε κάθε επίπεδο (πολιτικής, οικονομίας, στρατηγικής, τακτικής) αποκαλύπτουν μια μεγαλοφυή προσωπικότητα, έναν άνθρωπο εξαιρετικά μελετηρό, μεθοδικό, ορθολογιστή και στυγνά ίσως πραγματιστή, που φιλοσοφικά ευθυγραμμίζεται με την σχολή των κυνικών με την χαρακτηριστική του αδιαφορία προς το άτομό του. Ο Αλέξανδρος είναι ο πρώτος που συλλαμβάνει την ιδέα του ενιαίου ευρασιατικού χώρου εφαρμόζοντας γεωπολιτικές, γεωστρατηγικές και γεωοικονομικές κλίμακες που επανέρχονται κατά την διάρκεια του XX αιώνα.

Η διαχρονική ισχύς των αντιλήψεων του τον καθιστά περισσότερο σύγχρονο ακόμη και από τους σύγχρονους ηγέτες, και αυτό είναι ίσως το βασικό στοιχείο που διατηρεί σταθερά την προσωπικότητα του στο ιστορικό προσκήνιο σε πείσμα της ροής του χρόνου. Με το πρίσμα αυτό απαιτείται να μελετηθεί ευρύτερα ο αρχαίος κόσμος, ώστε να κατανοηθούν πληρέστερα οι παράμετροι των κινήσεων και των επιδιώξεών του σε γεωοικονομικό και γεωστρατηγικό επίπεδο και των μεθόδων που αξιοποιεί για να ελέγχει τις ζώνες επιρροής του.

Στο κείμενο του βιβλίου περιγράφονται οι κώδικες συμπεριφοράς και τα έργα μίας ομάδας ανθρώπων του στενού κύκλου του Αλεξάνδρου, που όπως και ο ίδιος σχετίζονται στενά με την βιοθεωρία των κυνικών και το ριζοσπαστικό φιλοσοφικό τους κίνημα. Παρουσιάζεται η επαφή τους με τον πρώϊμο Βουδδισμό, ένα περιθωριακό στην εποχή τους φιλοσοφικό ρεύμα και η ιδιαίτερα φιλική τους στάση που υιοθετείται και από συμμάχους τους Ινδούς ηγεμόνες που εντείνουν τις προσπάθειες υποστήριξής του. Όμως περιλαμβάνονται και οι Έλληνες ηγέτες που έναν και πλέον αιώνα μετά τον Αλέξανδρο, σπεύδουν να διασώσουν το βουδδιστικό κίνημα από τις διώξεις των Βραχμάνων, οδηγώντας στην εδραίωση και επικράτησή του.

Θεωρείτε ότι ο Βουδισμός έχει ωφελήσει, δια μέσου των αιώνων, τις κοινωνίες στις οποίες ακολουθείται; Έχει θέση στον 21ο αιώνα;

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό, έρχεται από τις κοινωνίες που τον ακολουθούν και εφαρμόζουν τις αρχές του, παρά το γεγονός ότι γενικά πιστεύεται ότι αποτελεί μία ακόμα θρησκεία. Αυτό διακρίνεται με σαφήνεια στην Ιαπωνία και στην Κίνα, όπου οι παραδοσιακές λατρείες, όπως η λατρεία των ψυχών (σίντο), δεν αρνούνται την ανάγκη της βουδδιστικής φιλοσοφίας.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ζ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

Ο Γιώργος Ηλιόπουλος σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από το 1989 ασχολείται επαγγελματικά με το Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών, με την ιδιότητα του συμβούλου εισηγμένων εταιρειών και εξειδίκευση σε θέματα και υπηρεσίες κεφαλαιαγοράς. Από το 1986 έχουν δημοσιευθεί κείμενά του στα περιοδικά ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ, RAM, COMPUTER. ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ, ΠΤΗΣΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, ΧΡΗΜΑ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ, NEXUS. Δημοσιεύσεις του επίσης υπάρχουν σε ακαδημαϊκές εκδόσεις των Πανεπιστημίων Πατρών, Beograd (Σερβία), Leiden (Ολλανδία) και Poznan (Πολωνία).

Διαβάστε επίσης:

Οι άγνωστοι πρωτοπόροι της Μεσογείου: Η αναθεώρηση της αρχαίας Ιστορίας και η Χαλκίδα ως υπερδύναμη

Ποιοι Τούρκοι; Στον Πόντο μιλάνε ποντιακά 100 χρόνια μετά τη Γενοκτονία

Αγιά Σοφιά: Πώς είναι σήμερα το λαμπρό μνημείο που βεβήλωσε ο Ερντογάν

Δείτε όλο το Weekend Edition εδώ