Πώς σώθηκαν οι αρχαιότητες της Μικράς Ασίας - Τα 58 μυστικά κιβώτια και άγνωστες ιστορίες
Τσέτες κάνουν το αρχαιολογικό μουσείο των Σάρδεων «κεραμιδαριό», ενώ ελληνικές μαρμάρινες επιγραφές «τσακίζονται αλύπητα» με σφυριά και σκεπάρνια. Στο μεταξύ 58 κιβώτια γεμάτα ελληνικές αρχαιότητες φορτώνονται με προορισμό τη Νέα Υόρκη χωρίς να έχει υπογραφεί κανένα επίσημο έγγραφο από την πλευρά του ύπατου αρμοστή της Σμύρνης. Μέσα στον πανικό της Καταστροφής μια μοναδική πήλινη σαρκοφάγος από τις Κλαζομενές που κάποτε ανήκε στη συλλογή της οικογένειας του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη χάνεται...
Ιστορίες που δεν είναι ευρέως γνωστές από την περίοδο της τρίχρονης παρουσίας της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στη Μικρά Ασία (1919-1922) και στις οποίες ρίχνει φως η εισήγηση του ακαδημαϊκού και αρχαιολόγου Μιχάλη Τιβέριου στο πλαίσιο ημερίδας που διοργάνωσε τον προηγούμενο Νοέμβριο η Ακαδημία Αθηνών με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ομιλία που μαζί με εκείνες των Χρύσας Μαλτέζου (η οποία προλογίζει επιπλέον την έκδοση) με θέμα «Η Μικρά Ασία ως χώρος υποδοχής προσφύγων και μεταναστών στην υστεροβυζαντινή και νεότερη εποχή» και Πασχάλη Κιτρομηλίδη υπό τον τίτλο «Η ελληνική παιδεία και ο διαφωτισμός στη Μικρά Ασία» συμπεριλαμβάνονται στην έκδοση «Μικρασιατικός Ελληνισμός» που κυκλοφόρησε πρόσφατα.
Αρχαιολόγοι που καλούνταν να στήσουν μια υπηρεσία στην άλλη πλευρά του Αιγαίου εκ του μηδενός σε μια έκταση γεμάτη μείζονος σημασίας αρχαιολογικές θέσεις (Πέργαμος, Εφεσος, Κλαζομενές, Νύσα κ.ά.) σε μια έκταση ίση με την Πελοπόννησο. Μεγάλες ανασκαφές που μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν παραδοθεί στην άγρια βλάστηση και τις λεηλασίες. Ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά σε τζαμιά και αποθήκες. Πολιτική, ιδεολογίες και διπλωματία.
Καταστροφές, λεηλασίες και απώλειες έχουν τη θέση τους στην πλούσια εικονογραφημένη παρουσίαση που δεν προσεγγίζει το θέμα μόνο μέσα από το στενό αρχαιολογικό πλαίσιο αλλά ευρύτερα υπό το πρίσμα ότι «οι αρχαιότητες ενταγμένες από νωρίς και στον μεγαλοϊδεατισμό, διαδραμάτισαν ρόλο στην περαιτέρω ενίσχυση και εδραίωση της ελληνικότητας της “ξενοκρατούμενης” Ιωνίας». Και παρουσιάζει τη δράση των τριών πρωταγωνιστών των ελληνικών ανασκαφών στη Μικρά Ασία, των Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη, Γεωργίου Οικονόμου και Γεωργίου Σωτηρίου, οι οποίοι εκλέχτηκαν τακτικά μέλη της Ακαδημίας Αθηνών.
Η διάσωση των αρχαιοτήτων που βρίσκονταν στα χέρια ιδιωτών από τη διαφυγή τους στο εξωτερικό ήταν μια από τις προτεραιότητες των ελλήνων αρχαιολόγων. Η πολιτική τους ήταν να τις αγοράζουν. Περί τις 120 χάρτινες λίρες Τουρκίας αγοράστηκαν από Ελληνα μια μαρμάρινη κεφαλή ρωμαίου αυτοκράτορα (πιθανόν του Τραϊανού) και ένα ακέφαλο μαρμάρινο αγαλμάτιο του Ασκληπιού. Αντί του ποσού των 4.500 δραχμών αγοράστηκε μια σπάνια (λόγω των παραστάσεων με άρματα) πήλινη ζωγραφισμένη σαρκοφάγος από τις Κλαζομενές που είχε στην κατοχή του ο θείος του διπλωμάτη και νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη, Σωκράτης Σεφεριάδης. Αν και εντελώς ξεχωριστή, χάθηκε στην Καταστροφή.
Οι Αμερικανοί
Μιας άλλης μορφής «διάσωση» επιχείρησαν οι Αμερικανοί καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια της Ελληνικής Διοίκησης στη Μικρά Ασία. Πολλοί εκ των οποίων φιλέλληνες και με γνωριμίες στα ανάκτορα και τις ελληνικές κυβερνήσεις, προσπαθούσαν να πετύχουν τη «νόμιμη» εξαγωγή αρχαίων από τις Σάρδεις και τη μεταφορά τους στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Ο νόμος όμως ήταν σαφής και ο Στεργιάδης άκαμπτος παρά τις πιέσεις που δεχόταν.
Τελικά πέτυχαν να αποσπάσουν τη «σιωπηρή» συγκατάθεσή του μόνο όταν το «ελληνικό όραμα» για την Ιωνία έσβηνε και μαζί το σχέδιο για την ίδρυση ενός μεγάλου μουσείου στη Σμύρνη. Λίγες εβδομάδες πριν από την Καταστροφή μετέφεραν στην Αμερική με πρωτεργάτη τον γενικό πρόξενό τους στη Σμύρνη, φιλέλληνα, Τζορτζ Χόρτον 58 κιβώτια γεμάτα αρχαιότητες από τις Σάρδεις. Η κίνηση αυτή τις διέσωσε από πιθανό αφανισμό, αφού λίγο νωρίτερα οι Τούρκοι είχαν βανδαλίσει και λεηλατήσει το αρχαιολογικό μουσείο των Σάρδεων. Αργότερα, ύστερα από διαπραγματεύσεις μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας, το μεγαλύτερο μέρος των αρχαιοτήτων επεστράφη στη γείτονα για να δωρηθεί από την τουρκική κυβέρνηση μετέπειτα στο Μητροπολιτικό Μουσείο.
Ενδιαφέρον έχει και η ιστορία με τη βιβλιοθήκη που αγοράστηκε για το Ιωνικό Πανεπιστήμιο, η οποία ήταν ουσιαστικά ένα μεγάλο μέρος της Βιβλιοθήκης του παραρτήματος του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στη Σμύρνη. Αν και είχε συμφωνηθεί να αγοραστεί έναντι 20.000 χρυσών φράγκων από τους Σουηδούς για τις ανάγκες του προς ίδρυση αρχαιολογικού ινστιτούτου τους στην Αθήνα (ή την Κωνσταντινούπολη), η πώληση ματαιώθηκε (και με τη βοήθεια ίσως του φιλέλληνα επικεφαλής του παραρτήματος Οτο Βάλτερ) και αποκτήθηκε τελικά από την Υπατη Αρμοστεία προς 18.000 ελβετικά φράγκα. Τα βιβλία κατέληξαν το 1923 στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Πηγή: Τα Νέα