Τα ήθη και τα έθιμα των Χριστουγέννων – Ποια έχουν ρίζες στην αρχαιότητα
Τα παιδιά κρατούσαν ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης που ήταν στολισμένο με καρπούς και άσπρο μαλλί (η λεγόμενη είρέσιώνη) στο οποίο κρεμούσαν κόκκινες και άσπρες κλωστές και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούσαν. Άλλοτε πάλι, κρατούσαν ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του Θεού Διονύσου.
Στο Βυζάντιο κρατούσαν είτε ραβδιά, είτε φανάρια ή ακόμα και ομοιώματα πλοίων ή και κτηρίων που ήταν στολισμένα. Στα μεταβυζαντινά χρόνια τα παιδιά κρατούσαν εικόνα του Χριστού ενώ στια παραθαλάσσιες περιοχές και
στα νησιά ένα στολισμένο καραβάκι.
Τα Κάλαντα περιέχουν ευχές για το νοικοκύρη, τη νοικοκυρά και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Αν η οικογένεια έχει στάνη με πρόβατα ή ο νοικοκύρης ήταν γεωργός, τότε τα κάλαντα έχουν ανάλογο περιεχόμενο και φυσικά σχετικές ευχές. Η νοικοκυρά προσφέρει στα παιδιά κάστανα και καρύδια. Αν στο επόμενο σπίτι δεν ανοίξει η πόρτα τότε αντί για ευχές στον νοικοκύρη και στη νοικοκυρά τραγουδούν σκωπτικά τραγούδια.
"Αφέντη, μου στην κάπα σου χιλιάδες ψείρες,
άλλες γεννούν, άλλες κλώσουν
άλλες αυγά μαζώνουν...."
Πολλά από τα έθιμα των Χριστουγέννων είναι τα ίδια με αυτά της Πρωτοχρονιάς. Αυτό οφείλεται όπως εξηγεί στο βιβλίο του ο Γ. Μέγας στο ότι από τα μέσα του 4ου αιώνα η 25η Δεκεμβρίου είχε οριστεί όχι μόνο ως γενέθλια ημέρα του Χριστού αλλά και ως πρώτη μέρα του νέου έτους.
Τα περισσότερα έθιμα των Χριστουγέννων στρέφονται γύρω από το γιορτινό Τραπέζι. Ακόμα και η σφαγή του γουρουνιού του-κατ'εξόχήν Χριστουγεννιάτικου εδέσματος αποτελούσε ιεροτελεστία. Σημειώνεται ότι η χοιροφαγία έχει τις ρίζες της στους Ρωμαϊκούς χρόνους θυσίαζαν στα Σατουρνάλια του Δεκεμβρίου, γουρούνι προς τιμήν του Θεού Κρόνου.
Στο γιορτινό τραπέζι υπήρχαν απαραιτήτως προσφορές και στους νεκρούς. Στη Θράκη σερβίρονταν φασόλια και κόλλυβα, από τα οποία έπαιρνε ο καθένας τρεις κουταλιές.
Στη Νίσυρο, το βράδυ των Χριστουγέννων ο ιερέας τέλει τρισάγιο και κατόπιν προσφέρει στους πιστούς «ψυχολογημένα» τα οποία μόλις έφταναν στο σπίτι, τα τοποθετούσαν στο γιορτινό τραπέζι και τα έτρωγαν πρώτα.
Στη Θράκη ανήμερα των Χριστουγέννων παρατηρούν τον καιρό για να μαντέψουν τις καιρικές συνθήκες της επόμενης χρονιάς, «Όσο πιο πολλά χιόνια θα είναι του Χριστού τόσο πιο πολλά εισοδήματα θα έχει το καλοκαίρι». Σε άλλες περιοχές προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν οιωνούς για να μαντέψουν τα μελλούμενα της επόμενης χρονιάς.
"Μαγικές" δυνάμεις έχει σύμφωνα με τη λαϊκή μας παράδοση και το "αμίλητο" νερό με το οποίο παρασκευάζεται το προζύμι για το επόμενο έτος.
Ο Μιχαήλ Κ. Τσόλης στο βιβλίο του "Γιορτές της Ρωμιοσύνης" περιγράφει το τάισμα της βρύσης: "Οι κοπέλες τα χαράματα των Χριστουγέννων (αλλού την παραμονή της Πρωτοχρονιάς) πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση "για να κλέψουν το άκρατο νερό". Το "άκρατο" δηλαδή "αμίλητο" νερό, γιατί δεν βγάζουν λέξη σε όλη τη διαδρομή.
Στην Κάρπαθο κάθε Χριστούγεννα οι νύφες πλάθουν για τις πεθερές τους μια "δίπλα", ένα μεγάλο κουλούρι που έχει χόντρους κώνους και στολίδια. Στη συνέχεια την καλοψήνουν και την προσφέρουν ως δώρο. Σε αρκετές περιοχές της χώρας, δίπλα από την εστία του τζακιού έστρωναν το χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Τοποθετούσαν εκεί και το άροτρο για να έχουν τον επόμενο χρόνο καλή σοδειά.
Καμιά οικογένεια δεν ξεχνουσε τα Χριστούγεννα τους φτωχους. Στην Κορώνη έκοβαν το πρώτο κομμάτι από το ψωμί και το έδιναν σε ένα φτωχό. Στην ίδια περιοχή μάζευαν σε μια σακούλα τα αποφάγια από το τραπέζι και στη συνέχεια τα έθαβαν στη ρίζα οπωροφόρων δέντρων για να καρποφορήσουν. Με αυτό τον τρόπο προσπαθούσαν να ταΐσουν τα ξωτικά που προκαλούσαν
τη βλάστηση των δέντρων.
Οι σπονδές οίνου και ελαίου είναι συνηθισμένες στο Χριστουγεννιάτικο τραπέζι και έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα. Σε πολλές περιοχές την παραμονή των Χριστουγέννων ο νοικοκύρης έριχνε στην εστία του τζακιού κρασί, σχηματίζοντας ένα σταυρό.
Παλαιότερα, τα φαγητά που σερβίρονταν στο Χριστουγεννιάτικο Τραπέζι ήταν επτά ή εννέα.
Το ψωμί στο Χριστουγεννιάτικο τραπέζι έχει και αυτό την τιμητική του. Το Χριστόψωμο παρασκευάζεται όπως το ψωμί μόνο που στη ζύμη του προσθέτουν γλυκάνισο και καρύδια.
Παλαιότερα κάθε νοικοκυρά ζύμωνε το "Χριστόψωμο" ή τη χριστουγεννιάτικη κουλούρα ή τους "Σταυρούς" όπως ονομάζονταν σε κάθε περιοχή.
Στην Κοζάνη η κουλούρα του χωραφιού και των προβάτων είχε σχήμα Ζυγού. Αφού την ευλογούσαν την κρεμούσαν όλη τη χρονιά στο σπίτι σαν φυλαχτό". Μάλιστα τις κουλούρες των ζώων τις θρυμμάτιζαν και τις ανακάτευαν με αλάτι. Στη συνέχεια έδιναν τα θρύμματα στα ζώα να τα φάνε για να είναι καλά όλη τη χρονιά.