«Αρίσταρχος»: Απο τη Νεραϊδοράχη στο... διάστημα - Το τηλεσκόπιο που λύνει τα μυστικά του σύμπαντος

Ο επιβλητικός Χελμός που σημαίνει χιονισμένο βουνό βρίσκεται κατά το μεγαλύτερο μέρος του στο νομό Αχαΐας, βόρεια της επαρχίας Καλαβρύτων, σε υψόμετρο 2.340 μέτρων.

Από το όρος αυτό σύμφωνα με την μυθολογία πήγαζε η Στύγα, ένα από τα τρία ποτάμια που κυλούσαν στα λιβάδια του Άδη. Θεοί και θνητοί έδιναν όρκο στα νερά της και η παραβίαση του όρκου αυτού από τους Θεούς ισοδυναμούσε με δέκα χρόνια λήθαργο... όμοιο με το θάνατο. Στα νερά αυτά έλουσε η Νηρηίδα Θέτις το γιο της Αχιλλέα για να παραμείνει αθάνατος αφήνοντας τον με ένα μόνο τρωτό σημείο...την φτέρνα από όπου τον κρατούσε.

Στο «μαγικό» αυτό μέρος, μακριά απο τη φωτορρύπανση των πόλεων βρίσκεται ο «Αρίσταρχος», το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο της χώρας μας και ένα απο τα μεγαλύτερα της Ευρώπης. Πήρε το όνομά του, απο τον αστρονόμο και μαθηματικό Αρίσταρχο το Σάμιο, τον πρώτο επιστήμονα που ισχυρίστηκε οτι η Γη γυρίζει γύρω απο τον ήλιο.

Ο Δρ. Σπύρος Βασιλάκος, επιστημονικός Υπεύθυνος του ScyLight στο Αστεροσκοπείο Χελμού, Διευθυντής του Ινστιτούτου Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ) και Πρόεδρος της Εθνικής Αστρονομικής Επιτροπής μίλησε στο Νewsbomb.gr για τα χαρακτηριστικά, τη λειτουργία και τους στόχους του.

Θα μας συστήσετε με το τηλεσκόπιο «Αρίσταρχος»; Πού βρίσκεται, ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του;

Το Αστεροσκοπείο Χελμού που ανήκει στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ)
αποτελεί τη μεγαλύτερη επίγεια εθνική ερευνητική υποδομή στην Ελλάδα την
οποία διαχειρίζεται το Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών
Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ).

Το υπεσύγχρονο τηλεσκόπιο Αρίσταρχός βρίσκεται, στο όρος Χελμός, στην κορυφή Νεραϊδοράχη σε υψόμετρο 2340 μέτρων, ενώ η απόστασή του από την πόλη των Καλαβρύτων είναι περίπου 23 χιλιόμετρα. Έχει διάμετρο πρωτεύοντος κατόπτρου 2.3 μέτρα, πράγμα που το καθιστά το δεύτερο μεγαλύτερο τηλεσκόπιο της ηπειρωτικής Ευρώπης.

Τι μπορεί να κάνει, ποιοι είναι οι στόχοι του έργου και ποιες οι διεθνείς
συνεργασίες;

Ο «Αρίσταρχος» ενσωματώνει τεχνολογίες που συναντώνται στα πολύ
μεγάλα τηλεσκόπια της Γης και διαθέτει εξειδικευμένα αστρονομικά όργανα και
κάμερες υψηλής ευαισθησίας και ευκρίνειας που του επιτρέπουν να παρατηρεί
πολύ αμυδρά αστρονομικά αντικείμενα σε αποστάσεις έως περίπου και τη μισή
εκτιμώμενη ακτίνα του ορατού σύμπαντος (γύρω στα ~7δις έτη φωτός μακριά), με
συνέπεια να παράγει έρευνα αιχμής στον τομέα της Αστρονομίας και
Αστροφυσικής.

Η συνεχής δραστηριότητα των ερευνητών της ομάδας παρατηρησιακής Αστρονομίας του ΙΑΑΔΕΤ έχουν δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ώστε το τηλεσκόπιο μας να συμμετέχει σε σημαντικά διεθνή δίκτυα συνεργασιών και σε ερευνητικά προγράμματα, με αποτέλεσμα να επισκέπτονται το Αστεροσκοπείο Χελμού δεκάδες αστρονόμοι από Ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια για να πραγματοποιήσουν την έρευνα τους.

Πέραν από τη συνεργασία που έχουμε με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος και θα αναφερθούμε στη συνέχεια, το τηλεσκόπιο συμμετέχει στο δίκτυο Optical Radio Pilot (ORP) στο οποίο είναι ενταγμένα μεγάλα ευρωπαϊκά τηλεσκόπια, και έχει ως αποστολή να συλλέγει και αποστέλλει παρατηρήσεις σε όποιους ερευνητές το ζητήσουν.

Παράλληλα το τηλεσκόπιο συνεργάζεται με το πανεπιστήμιο του Liverpool στην ανίχνευση εξωπλανητών (πλανητών που δεν ανήκουν στο δικό μας ηλιακό σύστημα) και με μία ομάδα ευρωπαίων ερευνητών, για την ανίχνευση περιοχών αστρογέννεσης στους γειτονικούς γαλαξίες.

Τι ακριβώς είναι η φωτορύπανση και η…έλλειψή της που οδήγησε τελικά τον
«Αρίσταρχο» στο Χελμό;

Η φωτορύπανση είναι η διάχυση του φωτός των πόλεων και των οικιστικών
συγκροτημάτων στην ατμόσφαιρα. Αυτό έχει σαν συνέπεια ο ουρανός να μην είναι
τελείως σκοτεινός και έτσι να μην μπορούν να παρατηρηθούν τα αμυδρότερα (και
κατά τεκμήριο πιο απομακρυσμένα ουράνια αντικείμενα).

Ο Χελμός αποτελεί, με βάση την ανάλυση δορυφορικών εικόνων καθώς και τις επί τόπου μετρήσεις, ένα από τα σκοτεινότερα σημεία της Ευρώπης και κατ’ επέκταση της Ελλάδας, το οποίο οφείλεται στην έλλειψη μεγάλων πόλεων στην ευρύτερη περιοχή. Η απουσία φωτορύπανσης σε συνδυασμό με το μεγάλο υψόμετρο, ήταν κάποιοι από τους
λόγους που οδήγησαν τον Αρίσταρχο στον Χελμό.

Ποιες είναι οι πιο σημαντικές «στιγμές» του μέχρι σήμερα στην παρατήρηση του σύμπαντος;

Όλες οι παρατηρήσεις που έχουν γίνει με τον Αρίσταρχο στο πλαίσιο υλοποίησης
των διαφόρων επιστημονικών προγραμμάτων αποτελούν σημαντικές «στιγμές» για
τους ερευνητές στις διάφορες περιοχές έρευνας π.χ. ανίχνευση εξωπλανητών,
γαλαξιακών δομών, σουπερνόβα, πλανητικών νεφελωμάτων, εξέλιξη αστέρων κ.λ.π.

Μπορεί να γίνει παγκόσμιο σημείο αναφοράς στον τομέα των νέων τεχνολογιών στις τηλεπικοινωνίες;

O Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (ΕΟΔ-ESA) στο πλαίσιο του προγράμματος
ARTES 4.0 (το βασικό της πρόγραμμα για την ανάπτυξη της τεχνολογίας στις
τηλεπικοινωνίες μέσω δορυφόρων) έχει εντάξει στις προτεραιότητες του τον τομέα
της «οπτικής τηλεπικοινωνίας», το λεγόμενο ScyLight (SeCure and Laser
communication Technology).

Οι στόχοι του προγράμματος ScyLight είναι ο σχεδιασμός και η χρήση καινοτόμου τεχνολογίας με την οποία οι τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι θα επικοινωνούν μεταξύ τους καθώς και με επίγειους σταθμούς μέσω οπτικής ακτινοβολίας (δέσμες laser) σε αντίθεση με τα ραδιοκύματα που είναι μέχρι και σήμερα σε χρήση. Για την επίτευξη αυτών των υψηλών στόχων η ESA επέλεξε να συνεργαστεί με το ΕΑΑ και πιο συγκεκριμένα να χρησιμοποιήσει το τηλεσκόπιο Αρίσταρχος ως το πρώτο επίγειο τηλεσκόπιο με σκοπό να παρακολουθήσει τηλεπικοινωνιακούς δορυφόρους και να καταγράψει την πληροφορία που θα εκπέμψουν στα οπτικά μήκη κύματος.

Οι συντονισμένες προσπάθειες της διοίκησης του ΕΑΑ και ομάδας επιστημόνων του Ινστιτούτου ΙΑΑΔΕΤ/ΕΑΑ με την υποστήριξη του Υφυπουργού Έρευνας και Καινοτομίας κ. Χρίστου Δήμα, και σε στενή συνεργασία με την Γενική Γραμματεία Τηλεπικοινωνιών Ταχυδρομείων του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης, είχαν ως αποτέλεσμα την επιτυχή αξιολόγηση του Αρίσταρχου τον Αύγουστο του 2019 από κλιμάκιο του
Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος. ο ScyLight είναι η βάση για τον σχεδιασμό του δικτύου τηλεπικοινωνιακών δορυφόρων («οπτικές ίνες στον ουρανό - Fibre in the Sky») το οποίο αναμένεται, μέσω της «οπτικής τεχνολογίας» να αυξήσει κατά πολύ τις υφιστάμενες ταχύτητες τηλεπικοινωνίας αλλά και την ασφάλεια μετάδοσης πληροφοριών.

Σε αυτό το δίκτυο θα υπάρχουν επίγειοι σταθμοί (στη συγκεκριμένη περίπτωση οπτικά τηλεσκόπια) που, μέσω laser, θα συλλέγουν την πληροφορία από τους δορυφόρους και θα την μεταφέρουν στα υφιστάμενα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα στη Γη. Όπως αναφέραμε ο Αστρονομικός σταθμός Χελμού θα είναι ο πρώτος, πιλοτικός, τέτοιος σταθμός που θα χρησιμοποιηθεί από την ESA ελέγχοντας με αυτό τον τρόπο την λειτουργικότητα του όλου εγχειρήματος πριν αυτό επεκταθεί στους υπόλοιπους επίγειους σταθμούς που θα επιλεγούν.

Το ScyLight είναι η βάση για τον σχεδιασμό του δικτύου τηλεπικοινωνιακών
δορυφόρων («οπτικές ίνες στον ουρανό - Fibre in the Sky») το οποίο αναμένεται,
μέσω της «οπτικής τεχνολογίας» να αυξήσει κατά πολύ τις υφιστάμενες ταχύτητες
τηλεπικοινωνίας αλλά και την ασφάλεια μετάδοσης πληροφοριών.

Είναι φανερό ότι ο Αστρονομικός σταθμός Χελμού, το ΙΑΑΔΕΤ και το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών μπαίνουν στον παγκόσμιο χάρτη στη σχετική θεματολογία.

Ποιοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν το τηλεσκόπιο; Είναι επισκέψιμο στο ευρύ
κοινό;

Το τηλεσκόπιο χρησιμοποιείται μόνο για ερευνητικούς σκοπούς, και δεν είναι
επισκέψιμο για το ευρύ κοινό. Εντός του χώρου του τηλεσκοπίου, ακόμα και όταν
γίνονται παρατηρήσεις, δεν βρίσκεται κανένας.

Όλες οι παρατηρήσεις γίνονται από τον χώρο ελέγχου του τηλεσκοπίου που βρίσκεται σε διαφορετικό κτίριο. Ο λόγος είναι για να μην επηρεάζει η θερμοκρασία των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του ανθρώπινου σώματος την οπτική απόδοση του τηλεσκοπίου και τις παρατηρήσεις.

Και οι άνθρωποι που το χειρίζονται και φροντίζουν για τη συντήρηση και την
εύρυθμη λειτουργία του;

Η ομάδα παρατηρησιακής Αστρονομίας απαρτίζεται από 5 Ερευνητές και 2 εργαζόμενους που υποστηρίζουν τη λειτουργία του τηλεσκοπίου. Στο πλαίσιο των
εμβληματικών προγραμμάτων που έρχονται το Αστεροσκοπείο Χελμού αναμένεται
να ενισχυθεί με επιπλέον προσωπικό.

Μιλήστε μας για τη σύζευξη του «Αρίσταρχου» με τον μεγαλύτερο
ευρωπαϊκό τηλεπικοινωνιακό δορυφόρο Alphasat. Είναι πράγματι η απάντηση της ΕΕ στα σχέδια των Αμερικάνων ElonMusk (SpaceX) και Τζεφ Μπέζος (Αmazon) και των αντίστοιχων κινεζικών πρωτοβουλιών;

Η σύζευξη του Αριστάρχου με τον Alphasat υπήρξε διαδοχική και μας χάρισε
συγκινήσεις κατά τη φετινή παρατηρησιακή περίοδο. Στην ουσία μέσω του
Αριστάρχου δημιουργήσαμε μια «άυλη» οπτική ίνα με το πλέγμα των δορυφόρων.

Τον Ιούλιο καταφέραμε να παρατηρήσουμε και να δεχτούμε δεδομένα από τον
AlphaSat. Τον Νοέμβριο καταφέραμε να επιτύχουμε σύζευξη δορυφόρου και
τηλεσκοπίου. Δηλαδή ο Alphasat μας έστειλε μια δέσμη laser, την είδαμε,
ευθυγραμμιστήκαμε και στείλαμε απάντηση.

Στην συνέχεια έλαβε την απάντηση ο δορυφόρος και «κάρφωσε το μάτι του και το αφτί του» στον Αρίσταρχο. Με άλλα λόγια είχαμε ανταλλαγή τηλεπικοινωνιακών δεδομένων. Όλα αυτά είναι στη φάση πειραματικού σχεδιασμού (ο οποίος μέχρι τώρα πηγαίνει πολύ καλύτερα και γρηγορότερα από το προβλεπόμενο) και σίγουρα θα χρειαστεί να γίνουν επιπλέον πειράματα τον χειμώνα αλλά και το επόμενο καλοκαίρι. Πιστεύουμε ότι το 2023 θα είμαστε πλήρως λειτουργικοί για να μπορέσουμε να εντάξουμε τον Αρίσταρχο και τις τηλεπικοινωνίες.

Επιπλέον η συμμετοχή του Αστεροσκοπείου Χελμού ως πιλοτικός σταθμός του ScyLight άνοιξε τον δρόμο και σε άλλες Ελληνικές υποδομές. Πράγματι είμαστε χαρούμενοι που το Αστεροσκοπείο του Σκίνακα στην Κρήτη και ο Αστρονομικός Σταθμός του Χολομώντα στη Θεσσαλονίκη αναμένεται να συμμετέχουν επιχειρησιακά στο μέλλον στο δίκτυο ScyLight. Με αυτό τον τρόπο η χώρα μας θα καταστεί σημαντικός παίκτης σε διεθνές επίπεδο στον τομέα των νέων τεχνολογιών.

Το ScyLight είναι η βάση για τον σχεδιασμό του δικτύου τηλεπικοινωνιακών
δορυφόρων («οπτικές ίνες στον ουρανό - Fibre in the Sky») το οποίο αναμένεται,
μέσω της «οπτικής τεχνολογίας» να αυξήσει κατά πολύ τις υφιστάμενες ταχύτητες
τηλεπικοινωνίας αλλά και την ασφάλεια μετάδοσης πληροφοριών, γεγονός που
ενδιαφέρει άμεσα την Ευρωπαική Ένωση, εν συνόλω.

Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Newsbomb.gr