Καζακστάν: Καθηγητής Ιστορίας στην Οξφόρδη ξετυλίγει στο Νewsbomb.gr το κουβάρι της κρίσης

Ο δρ. Αλεξάντερ Μόρισον δίδαξε Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ναζαρμπάγιεφ της Αστάνα απο το 2013 έως το 2017 και το νέο του βιβλίο έχει τίτλο «Η Ρωσική κατάκτηση της Κεντρικής Ασίας. Μια μελέτη στην αυτοκρατορική επέκταση». Γνωρίζει πολύ καλά τις ισορροπίες της περιοχής, τις παθογένειες, αλλά και τις δυνατότητες του Καζακστάν και ξέρει όσο κανείς να ψυχογραφεί τη «ρωσική αρκούδα».

Τι συμβαίνει στο Καζακστάν;

Δεν έχω κάποια ιδιαίτερη πληροφόρηση για το τι συμβαίνει τώρα στη χώρα, αν και προφανώς γνωρίζω το υπόβαθρο έχοντας ζήσει εκεί για σχεδόν τέσσερα χρόνια. Η προέλευση των διαδηλώσεων είναι οικονομική - ξεκίνησαν από τους εργάτες πετρελαίου στα δυτικά της χώρας, οι οποίοι παράγουν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου, χωρίς να αποκομίζουν πολλά από τα οφέλη.

Το Καζακστάν έχει βιώσει μεγάλες ανατιμήσεις στα τρόφιμα και τα βασικά αγαθά τους τελευταίους έξι μήνες, όμως τα κέρδη που προσφέρει η αύξηση στην τιμή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου στο κράτος και τις πετρελαϊκές εταιρείες δεν έχουν μεταφραστεί σε ανάλογες αυξήσεις μισθών για τους εργαζομένους.

Υπάρχουν επίσης μακροχρόνιες δυσαρέσκειες για την καταστολή από το κράτος των ανεξάρτητων συνδικαλιστικών οργανώσεων. Στη χώρα γενικά οι άνθρωποι είναι απογοητευμένοι από την αποτυχία της μετάβασης από τον Nαζαρμπάγιεφ στον Tοκάγιεφ ,την απουσία ουσιαστικών πολιτικών μεταρρυθμίσεων και τη διαφθορά.

Βρισκόμουν στο Αλμάτι τον Μάρτιο του 2019 όταν ο Ναζαρμπάγιεφ «παραιτήθηκε» και η αρχική αντίδραση ήταν η ανακούφιση που είχε επιτέλους ξεκινήσει η μετάβαση σε ένα διάδοχο. Ο κόσμος ήλπιζε οτι αυτό θα οδηγούσε σε πολιτική αλλαγή. Η μετονομασία της Αστάνα την επόμενη μέρα βάρυνε κάπως την ατμόσφαιρα.

Πήρα ένα τρένο για την πόλη που ονομάζεται σήμερα «Νουρ-Σουλτάν» και οι συνεπιβάτες μου ειρωνεύονταν την απόφαση που πίστευαν ότι έκανε τη χώρα τους περίγελο και έκαναν αστεία ότι φεύγουν από την Πετρούπολη για να φθάσουν στο Λένινγκραντ», εμπνευσμένοι απο ένα τραγούδι για τις αλλαγές ονομάτων της σοβιετικής εποχής

Οι στημένες προεδρικές εκλογές εκείνο το καλοκαίρι επιδείνωσαν ακόμη περισσότερο τα πράγματα, και από τότε - όσο μπορώ να καταλάβω - οποιαδήποτε προσδοκία ότι ο Tοκάγιεφ θα μπορούσε να κάνει κάτι για να περιορίσει τη διαφθορά και να εισαγάγει μεταρρυθμίσεις κατέρρευσε.

Φαντάζομαι ότι ο κορονοϊός επιδείνωσε τα πράγματα, καθώς το Καζακστάν έχει χτυπηθεί αρκετά σκληρά από την πανδημία. Έτσι ξεκίνησε η κρίση - αλλά σε κάποιο σημείο φαίνεται ότι η οικογένεια και οι φίλοι του Ναζαρμπάγιεφ ίσως είδαν τις διαδηλώσεις ως μια ευκαιρία για να αποδυναμώσουν τον Tοκάγιεφ και να τον μετατρέψουν σε μαριονέτα τους.

Μέρος της βίας στο Αλμάτι φαίνεται ότι οργανώθηκε μέσω εγκληματικών συμμοριών, που είναι οι πιθανότεροι ένοχοι. Ο Tοκάγιεφ κάλεσε λοιπόν τους Ρώσους να τον υποστηρίξουν, και φαίνεται ότι αυτό θα του επέτρεπε να ολοκληρώσει τη «μετάβαση» και να πάρει την εξουσία χωρίς να έχει τον Ναζαρμπάγιεφ να κινεί συνεχώς τα νήματα στο παρασκήνιο.

Όλη η ρητορική του για τους «ξένους τρομοκράτες» είναι ανόητη αλλά νομίζω ότι η εξουσία του ναι μεν απειλείται αλλά εκ των έσω, από την ελίτ του Καζακστάν. Πιστεύω ωστόσο ότι θα πληρώσει βαρύ πολιτικό τίμημα επειδή προσκάλεσε τους Ρώσους μακροπρόθεσμα . Η κυριαρχία του Καζακστάν έναντι της Ρωσίας μπορεί να ήταν πάντα περιορισμένη, αλλά αυτό έκανε αυτόν τον περιορισμό ταπεινωτικά ορατό και οι άνθρωποι δεν θα ξεχάσουν.

Οι συγκρίσεις με το «Zheltoqsan» – τις διαδηλώσεις κατά του σοβιετικού καθεστώτος που πραγματοποιήθηκαν στην ίδια πλατεία στο Αλμάτι τον Δεκέμβριο του 1986, τις οποίες ο Γκορμπατσόφ κατέστειλε με δυνάμεις ασφαλείας που έφερε από άλλες περιοχές της ΕΣΣΔ – είναι αναπόφευκτες. Το εθνοτικό και γλωσσικό εθνικιστικό λόμπι του Καζακστάν είναι επίσης εξαγριωμένο - και τα παράπονα από τους εργάτες πετρελαίου και άλλους χαμηλόμισθους στο Καζακστάν παραμένουν.

Σε τι διαφέρει η χώρα από τις άλλες μετασοβιετικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας ;

Είναι πολύ πιο πλούσια από τις άλλες χώρες της Κεντρικής Ασίας, με κατά κεφαλήν ΑΕΠ περίπου ίδιο με αυτό της Ρωσίας. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, όμως όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα έσοδα δεν κατανέμονται ισότιμα. Η χώρα γνώρισε ταχεία οικονομική ανάπτυξη μεταξύ 2000 – 2014, εκτός από ένα σύντομο «φρένο» κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης.

Αυτό οφείλεται επίσης στην αντίληψη ότι ήταν ένας ασφαλής προορισμός για ξένα κεφάλαια, χωρίς την αστάθεια του Τατζικιστάν ή του Κιργιζιστάν ή την αυθαίρετη καταστολή του Ουζμπεκιστάν του Καρίμοφ.

Τα πράγματα έχουν επιβραδυνθεί κάπως έκτοτε– η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και η πτώση της τιμής του πετρελαίου που τη συνόδευσε έκανε το Καζακστάν λιγότερο ελκυστικό προορισμό για επενδύσεις. Το καθεστώς Nαζαρμπάγιεφ πέτυχε ορισμένα επιτεύγματα προς τιμήν του – διατήρησε τη σχετική διεθνοτική αρμονία σε έναν πολύ διαφορετικό πληθυσμό (το 20% του πληθυσμού είναι Ρώσοι – καμία άλλη χώρα της Κεντρικής Ασίας δεν έχει τόσο μεγάλη ρωσική μειονότητα) και επένδυσε στην εκπαίδευση.

Το βιοτικό επίπεδο έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία είκοσι χρόνια, κάτι που οι περισσότεροι άνθρωποι στο Καζακστάν αντιπαραβάλλουν ευνοϊκά με τη δεκαετία του 1990, η οποία ήταν πολύ χαοτική και οδήγησε σε απότομη οικονομική παρακμή. Άλλες διαφορές είναι ότι τα Ρωσικά ομιλούνται πολύ πιο ευρέως από ό,τι αλλού στην Κεντρική Ασία (περίπου το 93% του πληθυσμού τα καταλαβαίνει και πιθανώς τουλάχιστον το 50% των Καζάκων τα μιλούν ως πρώτη γλώσσα).

Είναι φυσικά πολύ μεγαλύτερη ως γεωγραφική περιοχή (αν και με μικρότερο πληθυσμό από το Ουζμπεκιστάν) και (όπως το Τουρκμενιστάν) έχει πληθυσμό που ήταν ως επί το πλείστον νομάδες μέχρι τη δεκαετία του 1930. Η εθνοτική του ποικιλομορφία είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή των άλλων δημοκρατιών της Κεντρικής Ασίας, εν μέρει επειδή εγκαταστάθηκαν τόσοι πολλοί Ρώσοι, αλλά και επειδή ο Στάλιν απέλασε πολλούς λαούς εκεί τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 – Γερμανούς, Πολωνούς, Τάταρους της Κριμαίας, Τσετσένους…

Θα μπορούσε ο Πούτιν να εκμεταλλευθεί την αναταραχή για να επεκτείνει την επιρροή του;

Αμφιβάλλω αν ο Πούτιν το είδε αυτό να έρχεται– το status quo στο Καζακστάν άλλωστε του ταίριαζε αρκετά. Ήταν ένα σταθερό καθεστώς σε ένα παρόμοιο αυταρχικό μοντέλο με το δικό του που δεν αποτελούσε κανενός είδους απειλή.

Φυσικά υπάρχουν οι εθνικιστές βουλευτές της Δούμας που θεωρούν ότι το Βόρειο Καζακστάν πρέπει να γίνει μέρος της Ρωσίας, αλλά τελικά αυτές οι περιοχές (Πετροπαβλόσκ και Οσκεμέν –πρώην Ουστ-Καμενογκόρσκ), ενώ μπορεί να έχουν μεγαλύτερους ρωσικούς πληθυσμούς, δεν έχουν την ίδια ιστορική και συναισθηματική απήχηση για τους Ρώσους όπως η Ουκρανία – το Κίεβο ήταν το κέντρο του πρώτου κράτους της Ρωσίας.

Είμαι επίσης σχεδόν σίγουρος ότι η πρωτοβουλία του Τοκάγιεφ να καλέσει στους Ρώσους ήταν ένας τρόπος να συντρίψει τους εχθρούς του μέσα στην ελίτ. Τούτου λεχθέντος, είμαι βέβαιος ότι ο Πούτιν θα απαιτήσει κάποιο αντίτιμο, αν και μάλλον τίποτα πολύ δραστικό –καθώς δεν θέλει να αποσταθεροποιήσει περαιτέρω τη χώρα. Το πιο σημαντικό ερώτημα είναι το πώς θα αντιδράσει ο πληθυσμός– όπως είπα, αυτή η ταπεινωτική υπενθύμιση των ορίων της κυριαρχίας του Καζακστάν θα είναι ένα πικρό χάπι για το λαό και θα απονομιμοποιήσει το καθεστώς Τοκάγιεφ.

Εάν κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί στο Καζακστάν, μια μεγάλη και σχετικά σταθερή χώρα, μπορεί να συμβεί και στη Ρωσία;

Διαμαρτυρίες για τις οικονομικές συνθήκες, τη διαφθορά και την έλλειψη πολιτικών μεταρρυθμίσεων γίνονται και στη Ρωσία, αλλά ποτέ δεν κλιμακώθηκαν με αυτόν τον τρόπο – και αυτό οφείλεται στη ρωσική ελίτ που έχει διατηρήσει την εσωτερική αλληλεγγύη και τον πλήρη έλεγχο των δυνάμεων ασφαλείας της.

Αν υπήρχε παρόμοιος διχασμός και εσωτερικές διαμάχες μέσα στη ρωσική άρχουσα ελίτ θα μπορούσαμε πράγματι να δούμε τέτοιες σκηνές και εκεί, και αυτό μπορεί κάλλιστα να συμβεί ως αποτέλεσμα οποιασδήποτε μετάβασης μετά τον Πούτιν. Ωστόσο, οι συνέπειες στη Ρωσία θα ήταν πιθανώς πολύ πιο καταστροφικές, καθώς δεν θα υπήρχε εξωτερικός διαιτητής που θα μπορούσε να κληθεί για να διευθετήσει τη διαφορά - αντίθετα θα γινόταν μια μάχη μέχρι τέλους, και πιθανώς θα εξελισσόταν σε μία μορφή εμφυλίου πολέμου.

Η ελίτ της Ρωσίας γνωρίζει πόσο μεγάλο είναι το διακύβευμα, επομένως θα έχει ισχυρό κίνητρο να διατηρήσει το στάτους κβο. Μόλις φύγει ο Πούτιν, είναι πιο πιθανό να καταλήξουν σε κάποιου είδους παρασκηνιακή συμφωνία, να μοιράσουν τα λάφυρα, όπως συνέβη στο Ουζμπεκιστάν μετά τον θάνατο του Καρίμοφ – αν και αυτό προκάλεσε επίσης κάποιες έριδες και εσωτερικές διαμάχες, με τον Σαβκάτ Μιρζιγιάγιεφ να κερδίζει τελικά τον επικεφαλής ασφαλείας Ρουστάμ Ινογιάτοφ, που ήθελε να διατηρήσει ένα πιο κατασταλτικό σύστημα.

Έχετε ζήσει στο Καζακστάν. Περιγράψτε μας τους ανθρώπους, τις συνθήκες ζωής και την ανισότητα;

Έζησα στην Αστάνα (Νουρ-Σουλτάν), που δεν είναι καθόλου χαρακτηριστική για τη χώρα στο σύνολό της. Ο πλούτος του πετρελαίου ξοδεύεται εκεί, επομένως είναι πόλος έλξης για τους νέους, ιδιαίτερα αυτούς που θέλουν να ξεκινήσουν οικογένειες. Μεγάλο μέρος του αγροτικού Καζακστάν παραμένει πολύ φτωχό, αν και ορισμένες επαρχιακές πόλεις – Πάβλονταρ, Καραγκάντα – τα πάνε αρκετά καλά. Η σύντομη απάντηση είναι ότι σχεδόν όλοι είναι πολύ καλύτερα από ήταν πριν από είκοσι χρόνια, όταν επισκέφθηκα για πρώτη φορά το Καζακστάν.

Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου ήταν ταχεία και διαδεδομένη, και υπάρχει μεγάλη μεσαία τάξη. Ωστόσο, η ανισότητα είναι επίσης ακραία – και όπως συμβαίνει στις περισσότερες μετασοβιετικές χώρες υπάρχει μια διεφθαρμένη ελίτ που έχει βγάλει το μεγαλύτερο μέρος των χρήματων της στο εξωτερικό, κατά κύριο λόγο ο Ναζαρμπάγιεφ και η οικογένειά του. Ένα από τα θετικά πράγματα που οι άνθρωποι έλεγαν για τον Τοκάγιεφ όταν ανέλαβε ήταν ότι ήταν ένα από τα λίγα άτομα στην εξουσία που δεν ήταν προσωπικά διεφθαρμένος

Ποιος ο ρόλος της ελίτ και κυρίως του Ναζαρμπάγιεφ στην τρέχουσα κρίση. Σύμφωνα με έκθεση του 2019, 162 άτομα στη χώρα κατέχουν το 50% του πλούτου.

Αυτό δεν με εκπλήσσει – όπως προείπα γίνεται όλο κα πιο ξεκάθαρο ότι ήταν μια διάσπαση εντός της ελίτ που έκανε τις διαδηλώσεις να γίνουν βίαιες, και ότι αυτή ήταν μια σκόπιμη τακτική από το Ναζαρμπάγιεφ και τους δικούς του για να δυσφημήσουν τον Toκάγιεφ και να προσκολληθούν στην εξουσία. Το σχέδιό τους απέτυχε και περιμένουμε να δούμε να τους αφαιρείται μέρος του πλούτου τους, αν και είναι πιο πιθανό να αναδιανεμηθεί στη νέα ελίτ. Ωστόσο, πολλά από τα χρήματά τους βρίσκονται στο εξωτερικό – ειδικά σε ακίνητα.

Ο Τοκάγιεφ θα κληθεί να πάρει αποφάσεις για την κληρονομιά του Ναζαρμπάγιεφ, καθώς δεν μπορεί πραγματικά να την καταδικάσει εντελώς, κυρίως επειδή ο πρώην πρόεδρος τον έχρισε διάδοχό του και το όνομα του Ναζαρμπάγιεφ έχει γίνει ένα περισσότερο ή λιγότερο πανταχού παρόν εμπορικό σήμα.

Ο Nαζαρμπάγιεφ έκανε το σύγχρονο Καζακστάν αυτό που είναι, και αυτά τα επιτεύγματα δεν είναι αμελητέα, μολονότι αμαυρώθηκε από την αποκρουστική συμπεριφορά πολλών συγγενών και οικείων του. Νομίζω όμως ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτή η κρίση ξεκίνησε με μια γνήσια λαϊκή διαμαρτυρία.

Τόσο τα ρωσικά όσο και τα επίσημα μέσα ενημέρωσης του Καζακστάν αναμφίβολα θα επιδιώξουν να τα χαρακτηρίσουν όλα ως «πρόκληση» από απροσδιόριστες ξένες δυνάμεις. Οι διαδηλώσεις μεταξύ των εργαζομένων στο πετρέλαιο στο δυτικό Καζακστάν παρέμειναν ειρηνικές και τα αιτήματά τους δεν ήταν καθόλου παράλογα ή αποσταθεροποιητικά. Αυτή η επιθυμία για καλύτερες αμοιβές και συνθήκες εργασίας, το δικαίωμα στο συνδικαλίζεσθαι και ο θυμός για τη διαφθορά της ελίτ δεν πρόκειται να εξαφανιστεί μόνο και μόνο επειδή ο Toκάγιεφ κέρδισε τον αγώνα του με τη «σπείρα Ναζαρμπάγιεφ».

Πόσο σημαντικό είναι το Καζακστάν για τις οικονομίες της Ευρώπης ως εξαγωγέας πετρελαίου, φυσικού αερίου, άνθρακα και ουρανίου.

Δεν είμαι αρμόδιος να απαντήσω σε αυτό – νομίζω ότι οι άμεσες επενδύσεις στο Καζακστάν από την Ευρώπη είναι αρκετά περιορισμένες, αν και η Γαλλία προμηθεύεται περίπου το ήμισυ του ουρανίου της από το Καζακστάν. Οι μεγάλες επενδύσεις γίνονται στα δυτικά κοιτάσματα πετρελαίου, τα οποία είναι σημαντικά αλλά πολύ λιγότερα από αυτά της Ρωσίας και το ρόλο της στην εξαγωγή φυσικού αερίου στην Ευρώπη.

Η πιο σημαντική οικονομική σχέση του Καζακστάν είναι με την Κίνα, ως εξαγωγέας πρώτων υλών (ιδίως υδρογονανθράκων) και εισαγωγέας βιομηχανοποιημένων εμπορεύματων.

Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Newsbomb.gr.

Διαβάστε επίσης:

Άνοιγμα σχολείων: Βρέθηκαν 14.000 κρούσματα από τα self test σε μαθητές και καθηγητές

Νίκη για τον Νόβακ Τζόκοβιτς : Ανακαλείται η ακύρωση της βίζα - Θα αγωνιστεί στο Australian Open

Προσοχή: Ποιοι πρέπει να βάλουν ένα «Σ» στο τζάμι του αυτοκινήτου και γιατί – Το πρόστιμο