Φρόιντ-Ελλάδα: Η σχέση που σφράγισε τη ζωή και το έργο του πατέρα της ψυχανάλυσης

Καλοκαίρι - Άνοιξη του 1904. Στους πολιτισμούς και «πολιτισμούς» του πλανήτη συντελούνται κοσμογονικές αλλαγές.

Στη Ρωσία, ο άρτι ολοκληρωθείς Υπερσιβηρικός Σιδηρόδρομος ετοιμάζεται για το πρώτο ταξίδι του. Στις ΗΠΑ, με ένα βελτιωμένο σκάφος από εκείνο της πρώτης πτήσης τους, οι αδελφοί Ράιτ καταφέρνουν να μείνουν για πολλά λεπτά της ώρας στον αέρα, το νεότευκτο μετρό της Ν.Υ. ξεκινά τη μακραίωνη διαδρομή του και η 2η Κου Κλουξ Κλαν προειδοποιεί για την «πλούσια» δράση της με την πυρπόληση δύο μαύρων πολιτών στη Τζόρτζια.

Στη Μαντζουρία, σε μία μάχη 13 ημερών σκοτώνονται 40.000 Ρώσοι και 20.000 Ιάπωνες στρατιώτες. Στην Ιταλία, στην περίφημη Σκάλα, παρουσιάζεται σε λαμπρή πρεμιέρα η «Μαντάμ Μπατερφλάι» του Πουτσίνι. Στην Ελλάδα, ο Παύλος Μελάς κηρύσσει την έναρξη του αγώνα κατά των κομιτατζήδων της δυτικής Μακεδονίας. Χιλιόμετρα μακριά, στην Αθήνα, οι καθηγητές της καλλιτεχνικής σχολής του Πολυτεχνείου ζητούν την απαγόρευση της ταυτόχρονης διδασκαλίας σε αγόρια και κορίτσια, καθότι, όπως ισχυρίζονται, η παρουσία του «ωραίου» πλην «ασθενούς» φύλου στα φοιτητικά έδρανα σκανδαλίζει και αποσυντονίζει το «ισχυρό» (!).

Στην Κρήτη, η αρχαιολογική επιστήμη θριαμβολογεί για την ανακάλυψη του ανακτόρου της Κνωσού από τον Άρθουρ Έβανς. Στους Δελφούς, η σκαπάνη της Γαλλικής Σχολής Αθηνών φέρνει στο φως αρχιτεκτονικά λείψανα και κινητά δείγματα του λαμπρού αρχαιοελληνικού παρελθόντος. Έχουν προηγηθεί οι ανακαλύψεις των Γερμανών αρχαιολόγων στην Ολυμπία. Ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, η ματιά της Ευρώπης είναι καρφωμένη στην Ελλάδα, όπου ταυτόχρονα με τη σύσταση του κράτους ξεβράζονται σωρηδόν αποδείξεις του βαθέως παρελθόντος της.

Στην Αθήνα, ο Σεπτέμβριος έχει μπει θερμός και στην Ακρόπολη ο πολιτικός μηχανικός Νικόλαος Μπαλάνος διενεργεί εκτεταμένες αναστηλωτικές εργασίες. Έχει προηγηθεί μία συστηματική ανασκαφή, που έχει αποκαλύψει και αναδείξει τις αρχαιότητες του βράχου. Μία στρατιά προσωπικοτήτων απ΄ άκρου σ΄ άκρο της γης καταφθάνουν στην αναγεννημένη Ελλάδα για να θαυμάσουν τα μνημεία της.

Στις 4 του μήνα, πρωί, ένας μεσήλικας ανηφορίζει αργά, σχεδόν κατανυκτικά τον βράχο. Παρά τη στάση του σώματός του, που φανερώνει ανυπομονησία να φτάσει στην κορυφή, τα βήματά του είναι σταθερά και πού και πού σηκώνει το κεφάλι για να δει ό,τι του αποκαλύπτεται. Μαζί του περπατά κι ένας άλλος άνδρας, εμφανώς νεότερος. Είναι ο αδελφός του, ο Αλέξανδρος, μικρότερός του κατά δέκα χρόνια. «Γι αυτή την επίσκεψη στον ιερό βράχο φόρεσα το καλό μου πουκάμισο» θα εξομολογηθεί αργότερα στη γυναίκα του ο Αυστριακός νευρολόγος-ψυχίατρος Ζίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Freud) που αυτήν τη στιγμή πραγματοποιεί ένα από τα όνειρα της ζωής του. Επισκέπτεται το λαμπρό δείγμα της αρχαίας Ελλάδας, απ΄ όπου δανείστηκε τον πυρήνα της επιστημονικής θεωρίας του. Η μεθοδολογία της ψυχανάλυσης προσομοιάζει στη μεθοδολογία της αρχαιολογίας, σκάβεις το παρελθόν για να ερμηνεύσεις το μέλλον, θα πει δίνοντας τον ορισμό της τεχνικής, που ο ίδιος έχει εφεύρει. Για την ακρίβεια, στην εργασία του «Η Αιτιολογία της Υστερίας», θα διατυπώσει ότι «όπως οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν κρυμμένα ερείπια, έτσι και ο ψυχαναλυτής μπορεί να ανασκάψει το παρελθόν ενός ανθρώπου, διενεργώντας μία αρχαιολογική έρευνα του νου».

Μια σχέση πάθους

Η ιστορία θα δείξει πως η σχέση του Φρόιντ με την Ελλάδα και την ελληνική σκέψη είναι βαθιά και πολυδιάστατη. Ο ίδιος γνωρίζει την αρχαία Ελλάδα στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας μέσα από την επαφή του με τα πολιτιστικά ρεύματα της Δύσης. Από αυτήν τη σχέση πηγάζει η ψυχαναλυτική θεωρία του.

Έναν αιώνα μετά, κατά την ερμηνεία της αείμνηστης πλέον διδάκτορος Φιλοσοφίας του Διεθνούς Συμβουλίου Ψυχολόγων και ιδρύτριας του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών, Άννας Ποταμιάνου, «ο Φρόιντ είναι εκείνος που μας κληροδοτεί την άποψη ότι η ψυχική μας ζωή δεν περιορίζεται στη συνειδητή ζωή και ότι μέσα μας κινείται κάτι το οποίο μας είναι τελείως ξένο: το ασυνείδητο. Συνεπώς, ο Φρόιντ έχει μία διαισθητική σχέση με την εθνική σκέψη, αν θυμηθεί κανείς ότι, για παράδειγμα, ο Ηράκλειτος είχε αναρωτηθεί, δίνοντας τον καλύτερο εντέλει χαρακτηρισμό του ασυνείδητου, "πώς μπορεί κανείς να κρυφτεί από αυτό που ποτέ δεν κοιμάται;"».

Ως Εβραίος είναι περήφανος για την ιουδαϊκότητά του επειδή ανήκει στον λαό που έδωσε τη Βίβλο, αλλά αποκηρύσσει τον δογματισμό και τη θρησκεία, γεγονός που του επιτρέπει να ξανοίγεται σε διάφορους πολιτισμούς και διαφορετικές θεωρίες. Αναζητεί και μελετά με πάθος τις πηγές, που αποκαλύπτουν ρίζες αρχαίων πολιτισμών. Το γραφείο του στη Βιέννη βρίθει ευρημάτων, που προέρχονται κυρίως από ανασκαφές σε Αίγυπτο και Ελλάδα. Η συλλογή του περιλαμβάνει περί τα 2.500 χιλιάδες κομμάτια, ανάμεσα στα οποία αρκετά φαλλικά σύμβολα από την Πομπηία. Έμπνευσή του, όμως, όπως λέει ο ίδιος στον κύκλο του, είναι μία προτομή του τραγωδού Σοφοκλή, του «πατέρα» του θρυλικού Οιδίποδα.

Εκ των υστέρων, δεκαετίες μετά τη διατύπωση των θεωριών του περί την ανθρώπινη σεξουαλικότητα, οι επιστήμονες θα θεωρήσουν ότι τόσο το ενδιαφέρον του Φρόιντ για το συγκεκριμένο θέμα όσο και η επιμονή του να αναζητά τις απαντήσεις στην κλασική αρχαιότητα, προέκυψαν ως αποτέλεσμα της αρχαιολογικής τρέλας του 18ου αιώνα. Νωρίτερα, οι ανασκαφές σε Πομπηία και Ηράκλεια (Herculaneum) στη Νάπολη είχαν φέρει στο φως εκατοντάδες τεχνουργήματα σεξουαλικής φύσης, φαλλούς και ερμαφρόδιτες μορφές, ευρήματα που αν μη τι άλλο φανέρωναν την έμφαση των μακρινών προγόνων στο γενετήσιο ορμέμφυτο.

Έτσι, λοιπόν, ο Φρόιντ, αναζητώντας απαντήσεις στην ανθρώπινη σεξουαλικότητα, θεωρεί ότι αυτή μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή μέσω των μύθων, οι οποίοι είναι πιο κοντά στο ανθρώπινο ασυνείδητο. Οι μύθοι, λέει, μπορούν να περιγράψουν πράγματα άγνωστα στο άτομο για το ίδιο το άτομο. Κάθε μύθος είναι μία εστία γύρω από την οποία πλέκονται πολλές φαντασιώσεις και επιθυμίες μας κι επιπλέον ένας μύθος είναι φορέας στοιχείων συλλογικής μνήμης. Αλλά κάθε μύθος έχει και μία σκοτεινή ζώνη, την οποία διερευνά η ψυχαναλυτική διαδικασία, που δεν στέκεται μόνο στο έκδηλο του μύθου, αλλά και στο λανθάνον και στη σχέση του με το έκδηλο. Για τον Φρόιντ, που μελετά με επιμονή και αφοσίωση την αρχαία ελληνική γραμματεία, η ιδανική δεξαμενή άντλησης μύθων είναι αυτή της αρχαιοελληνικής παράδοσης.

Κατά την Αν. Ποταμιάνου, «ο Φρόιντ, διαλέγοντας τους αρχαιοελληνικούς μύθους του Νάρκισσού και του Οιδίποδα, στην πραγματικότητα μας προτείνει κάποια μορφώματα, τα οποία οργανώνουν την ψυχική μας ζωή. Με τη... βοήθεια του Νάρκισσου, που άφησε τον εαυτό του να πεθάνει, θαυμάζοντας την εικόνα του, παρουσιάζει δύο πορείες, που θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε. Η μία είναι μέσα από τον εαυτό μας να προχωρήσουμε σιγά σιγά σε σχέσεις αναγνώρισης του άλλου, του διαφορετικού και να φτάσουμε τελικά στην αναγνώριση της δικής μας διαφορετικότητας, στην αμφισεξουαλικότητά μας κ.λπ. Η άλλη πορεία είναι να σπάσουμε τις γέφυρες με τον έξω κόσμο και να απασχοληθούμε μόνο με τον εαυτό μας, αρνούμενοι και απομακρύνοντας την εξωτερική πραγματικότητα, οπότε να γίνουμε έρμαια αυτής της εσωτερικής αυτοκαταστροφικής ώσης, που ο Φρόιντ ονομάζει "ορμή του θανάτου"».

Για, δε, τον μύθο του Οιδίποδα, ο Φρόιντ τον επιλέγει ως μόρφωμα μέσα από το οποίο δείχνει ότι τελικά η ψυχική ζωή του ανθρώπου έχει ανάγκη από ορισμένες κεντρικές αναπαραστάσεις, που να του δίνουν την έννοια της διαφοράς των γενεών, των φύλων, του πώς λειτουργεί -ή δεν λειτουργεί- ο νόμος σε σχέση με την ύβρι.

Στην εξέλιξη της θεωρίας του, εκτιμά ότι το άτομο διακατέχεται από σεξουαλικές και επιθετικές ενορμήσεις, οι οποίες το ωθούν σε αντικοινωνικές πράξεις. Όταν εκδίδει την πραγματεία του με τίτλο «Ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας» ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων. Υποστηρίζει ότι τα πολιτισμικά και επιστημονικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας είναι αποτελέσματα της σεξουαλικής καταπίεσης του ανθρώπου. Εξαιτίας των πιέσεων εκ μέρους της κοινωνίας και του υπερεγώ (της εσωτερικευμένης διάστασης των κοινωνιών κανόνων), ο άνθρωπος αναγκάζεται να καταπιεστεί για το γενικό καλό. Ως εκ τούτου, ο πολιτισμός μπορεί και εξακολουθεί να υπάρχει μόνο με τον εξορθολογισμό και την καταπίεση των ενστίκτων.

Στην κοιτίδα της έμπνευσης

Βέβαια, η σχέση του επιστήμονα με το αρχαιοελληνικό στίγμα δεν περιορίζεται στα δύο εμβληματικά πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας (Νάρκισσος - Οιδίποδας), που δανείζεται για να θεμελιώσει τη θεωρία του. Από καιρό μελετά το βασικό ερώτημα των αρχαίων Ιώνων φιλοσόφων: πώς προέκυψε ο κόσμος από το σύμπαν, πώς δηλαδή από το χάος βρεθήκαμε σε έναν κόσμο οργανωμένο με τάξη και νόμους. Πάνω σε αυτό το ίδιο ερώτημα θα στηρίξει την επιστημονική αντίληψή του για τη γέννηση των όντων: πώς ένα παιδί ξεκινάει από το σημείο, που δεν γνωρίζει τη μητέρα του και δεν ξεχωρίζει το «εγώ» (αυτό δηλαδή που ονομάζουμε συνείδηση του εαυτού μας) από το «μη εγώ» (δηλαδή τον υπόλοιπο κόσμο), να προχωρά στην κατάκτηση διαφόρων προσωπικών διαδικασιών, που να του επιτρέπουν να διαφοροποιείται, έχοντας στο μεταξύ εσωτερικεύσει τον προσδιορισμό ορισμένων αξιών, που προέρχονται από ταυτίσεις με τους γονείς και άλλα πρόσωπα του περιβάλλοντός του.

Το δέος του για τη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων και ο θαυμασμός του για τα επιτεύγματά τους, τον κρατούν διαρκώς δεμένο με τον τόπο, που δεν έχει ακόμα καταφέρει να επισκεφθεί. Έως το φθινόπωρο του 1904, που μετράει ήδη 48 χρόνια της ζωής του.

Αυτόν τον Σεπτέμβριο, επιτέλους, εδώ πάνω στην Ακρόπολη, θα βιώσει μία εμπειρία, την οποία θα «τολμήσει» να περιγράψει μόνον 32 χρόνια αργότερα (!) σε ένα κείμενο που θα τιτλοφορείται «Μία διαταραχή της μνήμης πάνω στην Ακρόπολη». Το κείμενο θα απευθύνεται στον Γάλλο δοκιμιογράφο και ιστορικό της τέχνης Ρομέν Ρολλάν (Romain Rolland) και θα συμπεριληφθεί σε έναν τιμητικό τόμο για 70ά γενέθλιά του. Όπως προσπαθεί να εξηγήσει ο ίδιος ο Φρόιντ στον Γάλλο φίλο του, εκείνη η επίσκεψη στην Ακρόπολη τον έκανε να νιώσει μία παροδική παραίσθηση ή ίσως ένα όνειρο, έναν «αλλόκοτο και ανεξήγητο ακόμη διχασμό προσωπικότητας». Στην αρχή θα μονολογήσει «ώστε, λοιπόν, αυτά υπάρχουν πραγματικά έτσι όπως τα μάθαμε στο σχολείο!» κι αργότερα δεν θα πιστεύει στις αισθήσεις του... «βρίσκομαι πάνω στην Ακρόπολη, μόνο που δεν μπορώ να το πιστέψω». Στο τέλος «όχι, αυτό που βλέπω εδώ δεν είναι πραγματικό»!

«Αποδίδοντας πια αποφασιστική σημασία στο συμβάν του 1904, που τον στοιχειώνει για χρόνια, ο Φρόιντ το 1936, το αντιλαμβάνεται κυρίως σαν μία διαμάχη μεταξύ παρουσίας και απουσίας» θα ερμηνεύσει ο διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας και Ιστορίας των Ιδεών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και επί τριετία επιστημονικός συνεργάτης της Ακαδημίας Αθηνών, Ηλίας Παπαγιαννόπουλος.

«Η Ακρόπολη της Αθήνας, στην Ελλάδα, είναι ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους του κόσμου. Στην πορεία του χρόνου, υπήρξε φρούριο, θρησκευτικό κέντρο και πολύτιμο μνημείο που συνδέεται έντονα με τις έννοιες πολιτισμός, ομορφιά και αιωνιότητα. Ο Sigmund Freud, το 1904, ήταν ήδη σε ώριμη ηλικία όταν ταξίδεψε στην Αθήνα για πρώτη και τελευταία φορά, συνοδευόμενος από τον μικρότερο αδερφό του, Αλέξανδρο. Όταν έφτασε στην κορυφή του βράχου, ατενίζοντας τη θάλασσα, ένιωσε το αίσθημα έκπληξης και δυσπιστίας που τον μπερδεύει για δεκαετίες. Το 1936, έγραψε για την εμπειρία του σε μια ανοιχτή επιστολή προς τον Γάλλο συγγραφέα Romain Rolland. Το κείμενο, με τίτλο «A Disturbance of Memory on the Acropolis», θεωρείται πλέον σημείο αναφοράς» προλογίζει το Μουσείο Φρόιντ, στο Λονδίνο, την έκθεση «Tracing Freud on the Acropolis» (Ιχνηλατώντας τον Φρόιντ στην Ακρόπολη), που εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο και θα λειτουργεί έως τις 7 Ιανουαρίου του 2024, υπό την επιμέλεια της Μαρίνας Μανιαδάκη και τη φροντίδα του Μουσείου Ακρόπολης, της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχανάλυσης και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας και του Ινστιτούτου Ψηφιακής Αρχαιολογίας.

Έχει μελετήσει πολύ και έχει πειραματιστεί, ακόμη και πάνω στον εαυτό του, προσπαθώντας να φωτίσει τις ανεξερεύνητες ζώνες του ανθρώπινου μυαλού. Ενδεικτικός είναι ο εθισμός του στην κοκαΐνη, την οποία ξεκινά, αναζητώντας τα αίτια θανάτου του αγαπημένου φίλου του, νεαρού φυσιολόγου Ernst von Fleischl-Marxow. Ο νεαρός ήταν ήδη εθισμένος στη μορφίνη και ο Φρόιντ προσπάθησε να τον αποσπάσει χορηγώντας του κοκαΐνη, αγνοώντας τις εθιστικές ιδιότητές της. Εκείνη την εποχή, στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αι., η κοκαΐνη διαφημιζόταν ως θαυματουργό φάρμακο, ως πανάκεια, και ο Φρόιντ, εκτός από την εφαρμογή στον φίλο του, αποφάσισε να τη χρησιμοποιήσει και στον εαυτό του για να αντιμετωπίσει την κατάθλιψή του. Τα αποτελέσματα διέψευσαν τις προσδοκίες... Τρεις δεκαετίες μετά τον θάνατο του φίλου του και τη διακοπή της κοκαΐνης από τον ίδιο, ο Φρόιντ δημοσιεύει πως «η μελέτη για την κόκα ήταν μια αλλοτρίωση - μια άσκοπη επιδίωξη που αποσπά την προσοχή από σοβαρές ευθύνες - την οποία ανυπομονούσα να ολοκληρώσω» και δεν αναφέρεται ξανά στο θέμα.

Ύστερα από μία περιπετειώδη επιστημονική ερευνητική πορεία, για την οποία ενθαρρύνεται και εμπνέεται από την αγαπημένη σύζυγό του, Μάρθα, και τα έξι παιδιά τους, ο Φρόιντ δέχεται το ανελέητο χτύπημα της αρρώστιας. Ο καρκίνος πλήττει τη γνάθο του, προκαλώντας του για αρχή σοβαρά προβλήματα στην ομιλία. Ο Β΄ΠΠ σαρώνει, η κατάληψη και προσάρτηση της Αυστρίας στο Γ΄ Ράιχ είναι γεγονός και ο Εβραίος Φρόιντ ζει ήδη στο Λονδίνο, όπου έχει διαφύγει για να γλυτώσει. Στο πλάι του, φίλο και ακοίμητο φρουρό, έχει πάντα τον προσωπικό γιατρό του, Μαξ Σουρ (Max Schur), από τον οποίο ο Φρόιντ -σε ανύποπτο χρόνο- έχει ζητήσει «υποβοήθηση σε ανακούφιση». «Υποσχέσου μου ότι όταν έρθει εκείνη η ώρα, κι εγώ δεν θα έχω πλέον μέλλον στη ζωή, δεν θα τους αφήσεις να με βασανίζουν» του λέει και αποσπά την υπόσχεση που θέλει. Τώρα, ύστερα από δεκάδες αποτυχημένες επεμβάσεις, ο Φρόιντ υπενθυμίζει στον φίλο του εκείνη την υπόσχεση.

84 χρόνια από τον θάνατό του

Σαν σήμερα, 23 Σεπτεμβρίου, το 1939, ο Σουρ υλοποιεί τη δέσμευσή του χορηγώντας στον φίλο του μία διπλή δόση μορφίνης. Ο Φρόιντ περνά στην ιστορία. Κατά δική του επιθυμία, το σώμα του αποτεφρώνεται. Τη διαδικασία αναλαμβάνει το Golders Green Crematorium στο βόρειο τμήμα του Λονδίνου. Η οικογένειά του τοποθετεί την τέφρα στο πιο αγαπημένο κομμάτι της συλλογής του. Σε έναν αρχαιοελληνικό μελανόμορφο κρατήρα του 4^ου αι. π.Χ., με αναπαραστάσεις από διονυσιακή γιορτή, που του είχε δωρίσει κάποτε η εγγονή του Ναπολέοντα, πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη, γνωρίζοντας την εμμονή του με τις ελληνικές αρχαιότητες. «Κρίμα να μη μπορεί κανείς να πάρει αυτό το αγγείο στον τάφο του» της είχε πει τότε ο Φρόιντ... Ο γιος του, Ερνστ, σχεδιάζει μία βάση, πάνω στην οποία τοποθετεί την τεφροδόχο, η οποία πλέον είναι επισκέψιμη από κάθε ενδιαφερόμενο. Το 1951, στα 90 της χρόνια, αφήνει την τελευταία πνοή της και η σύζυγος του Φρόιντ, Μάρθα. Τα παιδιά τους αποτεφρώνουν το σώμα της μητέρας τους και ρίχνουν την τέφρα στο αγγείο, όπου «αναπαύεται» και ο πατέρας τους, ώστε σε μία μεταφυσική θεώρηση να ξανασυναντηθούν οι δυο τους στην άλλη ζωή... Την Πρωτοχρονιά του 2014 θα επιχειρηθεί, ανεπιτυχώς, κλοπή της τεφροδόχου από το κρεματόριο του Λονδίνου. Το αγγείο θα υποστεί σοβαρή βλάβη, η οποία όμως θα αποκατασταθεί. Έκτοτε, ο χώρος, όπου εκτίθεται για τους επισκέπτες, θα τεθεί σε φύλαξη.

Έναν αιώνα μετά τη δράση του πατέρα της ψυχανάλυσης και καθώς, στο μεταξύ, η επιστήμη βαδίζει σε νέους δρόμους, οι «επίγονοί» του αποφαίνονται πως ο Φρόιντ έκανε πολλά πράγματα λάθος. Στην πραγματικότητα, λένε, έκανε σχεδόν τα πάντα λάθος. Το θέμα είναι ότι παρ' όλα τα λάθη, η βοήθειά του στην ανάπτυξη του σύγχρονου τομέα της ψυχολογίας ήταν καθοριστική, δείχνοντας τα σημεία επαφής της συμπεριφοράς του ατόμου με την προσωπικότητα και τις παιδικές εμπειρίες του, ταυτόχρονα με τη συνδρομή άλλων ασυνείδητων ή υποσυνείδητων μηχανισμών. Η ψυχολογία θα του χρωστάει πάντα και οι υπηρέτες της θα έχουν ως μπούσουλα τη ρήση του «πατέρα» τους: «Η ψυχανάλυση είναι η τέχνη του να διδάσκεις στον άνθρωπο να στηρίζεται στα πόδια του, ενώ αυτός είναι ξαπλωμένος στον καναπέ...».

Πηγή: ΑΠΕ ΜΠΕ