Ελγίνεια: Η ιστορική κλοπή και η διαμάχη Ελλάδας - Βρετανικού Μουσείου για επιστροφή των Γλυπτών

Η αξίωση της Ελλάδας για επιστροφή των Ελγίνειων γλυπτών του Παρθενώνα, που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, υπήρξε η πιο ηχηρή και η πιο μακρόχρονη.

Από τους 97 σωζόμενους λίθους από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, οι 56 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 40 στην Αθήνα. Από τις 64 σωζόμενες μετόπες, οι 48 βρίσκονται στην Αθήνα και οι 15 στο Λονδίνο. Από τις 28 σωζόμενες μορφές των αετωμάτων, οι 19 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 9 στην Αθήνα. Η ζωφόρος του Παρθενώνα θεωρείται ότι απεικονίζει την Πομπή των Παναθηναίων. Οι μετόπες εικονίζουν: στην ανατολική πλευρά τη Γιγαντομαχία, στην δυτική πλευρά την Αμαζονομαχία, στην βόρεια τον Τρωικό Πόλεμο και στην νότια πλευρά τη μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπίθων. Στο ανατολικό αέτωμα αναπαριστάται η γέννηση της Αθηνάς, ενώ στο δυτικό αέτωμα η διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της Αθήνας.

Το χρονικό της αφαίρεσης των «Μαρμάρων» του Παρθενώνα

Το 1800, ο λόρδος Έλγιν έστειλε μια ομάδα καλλιτεχνών στην Αθήνα, υπό την εποπτεία του Ιταλού ζωγράφου G.B. Lusieri, προκειμένου να μετρήσουν, να σχεδιάσουν και να λάβουν εκμαγεία από τα γλυπτά και τα μνημεία της Ακρόπολης, με σκοπό να διακοσμηθεί η έπαυλη που έχτιζε τότε ο λόρδος Έλγιν, στο Broomhall της Σκοτίας. Η πρόσβαση τους, όμως, στην Ακρόπολη ήταν δυσχερής, διότι η τουρκική φρουρά που είχε εγκατασταθεί στο βράχο τους έφερνε συνεχή προσκόμματα. Όταν ο Έλγιν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, το 1799, ως Βρετανός πρεσβευτής, στα σχέδια του δεν συμπεριλαμβανόταν η αφαίρεση αρχαιοτήτων από την Ακρόπολη. Η λήψη εκμαγείων, η αποτύπωση και ο σχεδιασμός των μνημείων, ήταν το μέγιστο που μπορούσε να διανοηθεί να πράξει.

Ακόμα κι όταν ο εφημέριος της πρεσβείας του, ο αιδεσιμότατος Ph. Hunt, επέστεψε στην Κωνσταντινούπολη από το πρώτο του ταξίδι στην Αθήνα, την άνοιξη του 1800, με λεπτομερή κατάλογο διαφόρων εργασιών που το συνεργείο του Έλγιν επιθυμούσε να διεκπεραιώσει στην Ακρόπολη, η πιθανότητα απομάκρυνσης μελών από τα μνημεία της Ακρόπολης δεν μπορούσε να περάσει από το μυαλό κανενός. Αυτό καταδεικνύεται από τις επιστολές που έστειλε ο Έλγιν στην Αθήνα, όταν πληροφορήθηκε την ανέλπιστη επιτυχία του Hunt, ο οποίος κατόρθωσε, τον Αύγουστο του 1801, να καταβιβάσει τις πρώτες μετόπες από τον Παρθενώνα: στις επιστολές του Έλγιν είναι διάχυτη η έκπληξη, ο ενθουσιασμός και η ευφορία. Το αν η ιδέα αυτή είχε φωλιάσει στη σκέψη του Hunt νωρίτερα, δηλαδή κατά τη διάρκεια της πρώτης επίσκεψής του στην Αθήνα, δεν είναι γνωστό.

Όπως και να’ χει το πράγμα, ο Hunt επανήλθε στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1801 μαζί με την χαριστική και άτυπη επιστολή(το επονομαζόμενο Φιρμάνι) του Kaimmecam πασά, Τούρκου αξιωματούχου που αντικαθιστούσε την εποχή εκείνη τον Μέγα Βεζύρη στην Κωνσταντινούπολη, στην κατοχή του. Αντιλήφθηκε ότι οι συγκύριες του έδιναν μια μοναδική ευκαιρία να εμπλουτίσει τις προσπάθειες του Λόρδου Έλγιν στην Αθήνα με πρωτότυπα τμήματα από τον ίδιο τον Παρθενώνα. Ήταν μια τολμηρή κίνηση, με την οποία τελικά συναίνεσαν σιωπηρά οι τουρκικές αρχές στην Αθήνα, αφού υπέκυψαν σε χρηματισμούς, δωροδοκίες και εκβιασμούς.

Ο Hunt, αρχικά, ζήτησε την αφαίρεση μιας από τις καλύτερα διατηρημένες μετόπες του μνημείου, πράγμα που κατέστη εφικτό την 31η Ιουλίου του 1801, με την βοήθεια ενός ξυλουργού και άλλων 5 μελών του πληρώματος ενός βρετανικού πλοίου –οι οποίοι σίγουρα δεν χαρακτηρίζονταν για την ευαισθησία τους απέναντι στις κλασικές αρχαιότητες της Αθήνας. Στην πορεία θέλησε να προχωρήσει στην αφαίρεση της δεύτερης μετόπης και κατόπιν τρίτης και ούτω καθ’ εξής . Το συνεργείο του Έλγιν από το σημείο αυτό ξεπέρασε κάθε όριο και με πυρετώδεις ρυθμούς από το 1801 έως το 1804, όταν τελικά η δράση του Lusieri έπαυσε στην Ακρόπολη, μια τεράστια και μοναδική συλλογή συγκεντρώθηκε για τον Σκωτσέζο λόρδο. Από τον Παρθενώνα αφαίρεσε 56 λίθους της ζωοφόρου, 19 αετωματικές μορφές και 15 μετόπες μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη από το μνημείο.

Με μεγάλη προσπάθεια και δίχως να υπολογίζουν τις συνέπειες, οι εργάτες του Έλγιν κατόρθωσαν να αφαιρέσουν τα καλύτερα διατηρημένα γλυπτά του Παρθενώνα και άφησαν πίσω ό, τι λανθασμένα θεώρησαν ρωμαϊκό – ή ό, τι δεν μπόρεσαν να αποσπάσουν λόγω τεχνικών δυσκολιών ή απλώς ό, τι δεν ανακάλυψαν ή ό, τι δεν πρόλαβαν να αφαιρέσουν. Ο Έλγιν είχε προγραμματίσει να επιστρέψει στην Ελλάδα, αφότου έληξε η θητεία του στην Κωνσταντινούπολη, στις αρχές του 1803, προφανώς για να συνεχίσει να συγκεντρώνει αρχαιότητες, αλλά η μοίρα του επεφύλασσε πολλές δυσάρεστες εκπλήξεις, όπως την φυλάκιση του από τους Γάλλους στον δρόμο της επιστροφής του στην πατρίδα του, το διαζύγιο, τη χρεοκοπία του και πολλά άλλα, με αποτέλεσμα να μην καταφέρει ποτέ να επισκεφθεί ξανά την Αθήνα. Πιθανώς και να είχε σταθμίσει την πιθανότητα στρατιωτικής επέμβασης στην Αθήνα, με στόχο την αφαίρεση περισσότερων αρχαιοτήτων, όταν κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του στην πόλη μελέτησε τα οχυρωματικά της έργα.

Οι συνέπειες, πάντως, των επεμβάσεών του στον Παρθενώνα και στον γλυπτό του διάκοσμο ήταν ολέθριες. Ο λόρδος Έλγιν κατακρίθηκε αυστηρά, από την εποχή ακόμη της αφαίρεσης των γλυπτών του Παρθενώνα, για τον ωμό τρόπο που μεταχειρίστηκε το μνημείο και για την ανεπανόρθωτη ζημιά που αυτό υπέστη.

Ποιος ήταν ο Ελγιν

Το 1792 ο Έλγιν πήγε ως πρεσβευτής στις Βρυξέλλες και το 1795 στο Βερολίνο, κατά τη διάρκεια του αγγλο-γαλλικού πολέμου. Το 1799, την εποχή της εκστρατείας του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, στάλθηκε ως έκτακτος πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη.

Στα τέλη του 1799 ο Έλγιν έστειλε στην Αθήνα τον γραμματέα της πρεσβείας Hamilton μαζί με έξι καλλιτέχνες από την Ιταλία, τον ζωγράφο Λουζιέρι και τους αρχιτέκτονες Ιτάρ και Βαλέστρα, προκειμένου να καταγράψουν τα μνημεία της Ακρόπολης, να φτιάξουν τοπογραφικά σχέδια και εκμαγεία, ώστε να γίνει εφικτή η αφαίρεσή τους, όταν θα έπαιρναν σχετική άδεια από τους Τούρκους. Ο ομάδα του Ελγιν εργάστηκε στην Ακρόπολη για 9 μήνες.

Το φιρμάνι από τον Καϊμακάμη

Το 1801 ο Ελγιν απέσπασε φιρμάνι του καϊμακάμη (ανώτερου διοικητικού υπαλλήλου της οθωμανικής αυτοκρατορίας) Σεγούτ Αβδουλάχ, που του επέτρεπε την αφαίρεση λίθων και γλυπτών από την Ακρόπολη. Το φιρμάνι αυτό, μεταφρασμένο στα ελληνικά, έφερε στην Αθήνα ο ιερέας της πρεσβείας της Μ. Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη, δρ. Ph. Hunt.

Το φιρμάνι προέτρεπε τις τουρκικές αρχές στην Αθήνα να επιτρέψουν στα συνεργεία του Έλγιν, να διενεργήσουν και ανασκαφές γύρω από τον Παρθενώνα.

Έτσι, ο Λουζιέρι, εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη ως επίσημος αντιπρόσωπος του Έλγιν και άρχισε τη συστηματική επιλογή γλυπτών και αρχιτεκτονικών μελών του ναού.

Επειδή η αφαίρεσή τους γινόταν γρήγορα και με τα μέσα που υπήρχαν τότε σημειώθηκαν βανδαλισμοί, και κατά την απόσπαση των μελών του ναού προκλήθηκαν σοβαρές ζημιές.

Ο αγώνας της Μελίνας Μερκούρη για τα μάρμαρα του Παρθενώνα

Το 1983 η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε για πρώτη φορά να απαιτήσει επισήμως την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα από τη Βρετανία.

Η τότε υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη είχε δηλώσει ότι ο Λόρδος Έλγιν δεν είχε το ηθικό δικαίωμα να μεταφέρει με πλοίο 170 κιβώτια με γλυπτά από την Αθήνα στο Λονδίνο μεταξύ του 1801 και του 1804.

Η Μελίνα Μερκούρη στη διάρκεια της ακάματης εκστρατείας της για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα στον τόπο τους, την Αθήνα, είχε απευθύνει αυτά τα λόγια στις Βρετανικές Αρχές: «…πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα για μας. Είναι το καμάρι μας. Είναι οι θυσίες μας. Είναι το υπέρτατο σύμβολο ευγένειας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι η φιλοδοξία και το όνομά μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητάς μας…».

«Δεν υπάρχουν Ελγίνεια Μάρμαρα»

«Υπάρχουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Δεν υπάρχουν Ελγίνεια Μάρμαρα. Όπως υπάρχει ο Δαβίδ του Michael Angelo, υπάρχει η Αφροδίτη του Da Vinci, υπάρχει ο Ερμής του Πραξιτέλη, υπάρχουν οι Ψαράδες στη θάλασσα του Turner, υπάρχει η Capella Sixtina. Δεν υπάρχουν Ελγίνεια Μάρμαρα» είχε τονίσει στην ομιλία της το 1986 στην Οξφόρδη, παρουσία μάλιστα του νυν πρωθυπουργού της Βρετανίας Μπόρις Τζόνσον.

Τότε η Μελίνα είχε κληθεί από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης για να μιλήσει σε ένα debate για το θέμα των Μαρμάρων του Παρθενώνα και την επιστροφή των Γλυπτών στην Ελλάδα.

Το ιστορικό της διεκδίκησης

Τα Γλυπτά αυτά αποθηκεύτηκαν στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Το 1936 τοποθετήθηκαν στην έκθεση Duveen, που δημιουργήθηκε γι' αυτόν τον σκοπό. Από το 1983, με πρωτοβουλία της τότε υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη, η Ελλάδα καταβάλλει προσπάθειες να φέρει τα Ελγίνεια πίσω στην Αθήνα.

Η προσπάθεια των ελληνικών αρχών για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στον τόπο καταγωγής και κατασκευής τους υποστηρίζεται ενεργά από διεθνή, ομότιτλη επιτροπή. Η αναγκαιότητα της επιστροφής τους στην Ελλάδα επιβεβαιώνεται και από την επίσημη θέση της εκπροσώπου της UNESCO, με βάση την αρχή της διατήρησης της ακεραιότητας των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Κατά καιρούς έχουν δει τη δημοσιότητα διάφορες προτάσεις από έγκριτους, ουδέτερους παρατηρητές, με σκοπό την εξεύρεση μιας λύσης στη διαφωνία Ελλάδας και Βρετανικού Μουσείου επί του ζητήματος της επιστροφής των κλεμμένων Γλυπτών.

Σε ανακοίνωση που εξέδωσε το Βρετανικό Μουσείο τον Απρίλιο του 2007 αναφέρεται ότι δεν προτίθεται να παραχωρήσει την κυριότητα των Γλυπτών του Παρθενώνα σε ελληνικό μουσείο. Νεότερη ανακοίνωση του Βρετανικού Μουσείου (2009) ανέφερε πως, με την ευκαιρία των εγκαινίων του νέου Μουσείου της Ακρόπολης, θα ήταν διατεθειμένο να δανείσει τα Ελγίνεια, αρκεί η ελληνική κυβέρνηση να αναγνωρίσει το δικαίωμα ιδιοκτησίας τους στο Βρετανικό Μουσείο. Η ελληνική κυβέρνηση απέρριψε την πρόταση.

Σε επιστολή που διέρρευσε το φθινόπωρο του 2020, ο υπουργός αρμόδιος για την Ψηφιακή Πολιτική, τον Πολιτισμό, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και τον Αθλητισμό, Όλιβερ Ντόουντεν, ανέφερε πως τα Μουσεία και οι γκαλερί που χρηματοδοτούνται από την κυβέρνηση κινδυνεύουν να χάσουν την υποστήριξη των φορολογούμενων εάν αφαιρέσουν αμφιλεγόμενα αντικείμενα.

Η επιστολή, που εστάλη σε διάφορα ιδρύματα (Βρετανικό Μουσείο, Tate Gallery, πολεμικά Μουσεία, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Βρετανική Βιβλιοθήκη), ανέφερε συγκεκριμένα:

«Ως φορείς που χρηματοδοτούνται από το κοινό, δεν πρέπει να λάβετε δράσεις που να υποκινούνται από τον ακτιβισμό ή την πολιτική. Η σημαντική υποστήριξη που λαμβάνετε από τον φορολογούμενο είναι η αναγνώριση του σημαντικού πολιτιστικού ρόλου που παίζετε για ολόκληρη τη χώρα».

Μάλιστα, προέτρεψε τα θεσμικά όργανα να «συνεχίσουν να ενεργούν αμερόληπτα», κάτι που περιέγραψε ως «ιδιαίτερα σημαντικό» καθώς η κυβέρνηση διενεργεί την αναλυτική επισκόπηση δαπανών της – μια προφανή απειλή ότι ενδέχεται να κινδυνεύει η χρηματοδότηση.

Με αφορμή αυτή την επιστολή το Βρετανικό Μουσείο, σε ανακοίνωσή του, αναφέρει: «Το Βρετανικό Μουσείο δεν έχει καμία πρόθεση να αφαιρέσει αντικείμενα από δημόσια έκθεση. Αντ’ αυτού, θα επιδιώξει, όπου ενδείκνυται, να τα τοποθετήσει σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο, με τρόπο που να επιτρέπει στο κοινό να μάθει γι’ αυτά στο σύνολό τους».

Μπόρις Τζόνσον : Έλληνες ξεχάστε τα Γλυπτά του Παρθενώνα

Ο Βρετανός πρωθυπουργός, Μπόρις Τζόνσον, σε πρόσφατη συνέντευξη του στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» δεν άφησε κανένα περιθώριο για τον επαναπατρισμό των Μαρμάρων, τον οποίο του έχει ζητήσει προσωπικά ο Έλληνας Πρωθυπουργός.

«Αντιλαμβάνομαι τα έντονα συναισθήματα του ελληνικού λαού και του Κυριάκου Μητσοτάκη για το θέμα, αλλά τα Γλυπτά αποκτήθηκαν νομίμως από τον λόρδο Ελγιν και ο νόμιμος ιδιοκτήτης τους είναι οι επίτροποι του Βρετανικού Μουσείου», σημείωσε προκαλώντας την αντίδραση της ηγεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού.

Απάντηση Μενδώνη στον Μπόρις Τζόνσον: Το Βρετανικό Μουσείο κρατά παράνομα τα Γλυπτά του Παρθενώνα

Η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, δεν άφησε αναπάντητα τα όσα υποστήριξε ο Βρετανός πρωθυπουργός.

«Αντιλαμβανόμεθα ότι δεν έχει ενημερωθεί από τις υπηρεσίες του, για τα νέα ιστορικά δεδομένα της Οθωμανοκρατίας, από τα οποία τεκμαίρεται ότι δεν υπήρξε νόμιμη κτήση από τον λόρδο Έλγιν των Γλυπτών του Παρθενώνα και συνεπώς ούτε από το Βρετανικό Μουσείο», αναφέρει στη δήλωσή της η κ. Μενδώνη.

«Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού μπορεί να προσκομίσει τα απαραίτητα τεκμήρια προκειμένου να ενημερωθεί ο βρετανικός λαός ότι το Βρετανικό Μουσείο κατέχει τα Γλυπτά παρανόμως», πρόσθεσε.

Κλείνοντας, η υπουργός υπογράμμισε πως «Η Ελλάδα δεν αποδέχεται νόμιμη κατοχή, νομή και κυριότητα των Γλυπτών στο Βρετανικό Μουσείο. Ο Παρθενώνας, ως σύμβολο της ΟΥΝΕΣΚΟ και του Δυτικού Πολιτισμού εκπέμπει πανανθρώπινες αξίες. Προς την κατεύθυνση αυτή οφείλουμε να εργαστούμε όλοι».

Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Newsbomb.gr.