Καμπερίδου: Όσο εξαφανίζονται ο νέοι άνθρωποι, ταυτόχρονα θα εξαφανίζεται η πρόοδος

Η ίδια μίλησε στο Data Project και το Newsbomb.gr για το γεγονός πως η Ευρώπη γερνάει συνεχώς, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κάποιες ανισορροπίες στην εκάστοτε κοινωνία.

«Ο στόχος είναι να επιτευχθεί η σωστή ισορροπία μεταξύ των βιώσιμων λύσεων για τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και της ενίσχυσης της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών», επισημαίνει η κυρία Καμπερίδου.

Eν συνεχεία, μιλώντας για το πώς θα μπορούσε να ανακοπεί σε ένα πρώτο στάδιο, αυτή η φθίνουσα πορεία της γονιμότητας και στην συνέχεια να αυξηθεί η γονιμότητα, υπογράμμισε πως υπάρχουν πέντε βασικά κίνητρα στα οποία πρέπει να δοθεί προτεραιότητα.

Ακολουθεί ολόκληρη η συνέντευξη της Ειρήνης Καμπερίδου στο Data Project για την Υπογεννητικότητα και το Newsbomb.gr:

Τονίζετε στην αρχή της έρευνάς σας ότι «η ταχεία αύξηση των ηλικιωμένων, αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο δίχως ιστορικό προηγούμενο. Η ιστορία της γήρανσης είναι ένα πρωτοφανές ζήτημα^. ποιοι παράγοντες κρίνετε ότι οδήγησαν σε αυτό;

H μακροζωία του πληθυσμού αποτελεί μέγιστο επίτευγμα του πολιτισμού, δηλαδή της προόδου, της τεχνολογίας, της ιατρικής: μείωση της βρεφικής και μητρικής θνησιμότητας, βελτίωση της διατροφής και της ποιότητας εκπαίδευσης, καθώς και περιορισμός μολυσματικών και παρασιτικών ασθενειών. Ωστόσο, αυτό μας προβληματίζει. Γιατί; Λόγω της ισχυρής πτώσεως της γεννητικότητας και της μείωσης του ενεργού πληθυσμού! Ενώ η διάρκεια ζωής αυξάνεται, έχουμε μια ταυτόχρονη αύξηση της υπογεννητικότητας στις κοινωνίες δυτικού τύπου, όπως τεκμηριώνεται από πληθώρα ερευνητικών δεδομένων. Η δημογραφική γήρανση, μια μακροχρόνια τάση, αντανακλάται στην αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων σε συνδυασμό με τη μείωση του ποσοστού των ατόμων σε ηλικία εργασίας στο σύνολο του πληθυσμού. Εν ολίγοις, η ιστορία της γήρανσης δεν έχει ακόμη γραφεί^. βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο.

Η Ευρώπη γηράσκει και αυτό το γνωρίζουμε εδώ και δεκαετίες. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα γίνει γηροκομείο το 2050, μας προειδοποιούσε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2008. Έρευνα που έγινε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2004, δείχνει ότι οι γυναίκες θέλουν γενικά να κάνουν περισσότερα παιδιά, αλλά το αυξημένο κόστος ζωής και οι ανησυχίες για το μέλλον των παιδιών τους δεν τους το επιτρέπει. Πολλοί λόγοι υπάρχουν για τη συνεχή μείωση των γεννήσεων: η οικονομική αβεβαιότητα, η ανεργία, το αυξημένο κόστος ζωής, η ανισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής, το κόστος των σπουδών, η αύξηση των διαζυγίων, η μείωση των γάμων, η αντισύλληψη, οι νέες μορφές οικογενειών, και η τεκνοποίηση σε μεγάλη ηλικία. Προφανώς τη σημερινή κατάσταση τη γνωρίζουμε εδώ και δεκαετίες και δεν πρέπει να υπάρξει άλλη καθυστέρηση.[1]

Η γήρανση του πληθυσμού αποτελεί μείζον ζήτημα κυρίως στις εκβιομηχανισμένες χώρες της Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής και της Ασίας, προκαλώντας έντονες αντιπαραθέσεις για ζητήματα όπως το κόστος της κοινωνικής ασφάλισης, τις παροχές του συστήματος υγείας και τις συντάξεις. Σχεδόν οι μισοί ηλικιωμένοι του κόσμου ζουν στις ΗΠΑ, στην Κίνα, στην Ινδία και στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσής. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρω ότι ο πληθυσμός των ηλικιωμένων δεν είναι μια ομοιογενής ομάδα. Οι ηλικιωμένοι— το νόημα και η έννοια του όρου αλλάζει μέσα στον κοινωνικό χώρο και χρόνο— μαζί με τα άτομα με ειδικές ανάγκες και τα άτομα με αναπηρία, συγκροτούν τις κύριες ομάδες που αντιμετωπίζουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Όταν εδώ προσθέτουμε και τη διάσταση του φύλου, τότε ο κοινωνικός αποκλεισμός αυξάνεται ραγδαία.

Όπως τεκμηριώνεται ερευνητικά, ο παγκόσμιος πληθυσμός των ηλικιωμένων (τρίτης ηλικίας, τέταρτης ηλικίας, υπερήλικες), έχει υπερβεί το ένα δισεκατομμύριο και έως το 2050 θα ξεπεράσει τα δύο δισεκατομμύρια, με τις γυναίκες να αποτελούν την πλειονότητα του πληθυσμού των ηλικιωμένων στο μέλλον. Αξίζει στο σημείο αυτό να επισημανθεί ότι στην Ευρώπη των 27, οι γυναίκες ζουν περισσότερα χρόνια από τους άνδρες.

Θα ήθελα εδώ να επαναλάβω ότι ο πληθυσμός των ηλικιωμένων δεν είναι μια ομοιογενής ομάδα με κοινά προβλήματα και με κοινές ανησυχίες, αν λάβουμε υπόψη τον κοινωνικό αποκλεισμό (ηλικιακό ρατσισμό) που αντιμετωπίζει κάθε κοινωνική κατηγορία, δηλαδή μεταβλητές όπως γήρανση και φτώχεια, γήρανση και εθνικότητα, γήρανση και εθνικές μειονότητες, γήρανση και ηλικιακή ομάδα/κατηγορία και γήρανση και φύλο.

Αναμφισβήτητα, η δημογραφική εικόνα της Ευρώπης (και της χώρας μας) μεταβάλλεται. Η γήρανση του πληθυσμού έχει σημαντικό κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων όλων των ηλικιών, δηλαδή σε όλες τις γενιές: επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή, την κοινωνική ευημερία, την οικονομική ανάπτυξη, τη δημοσιονομική βιωσιμότητα, την υγεία και τη μακροχρόνια φροντίδα. Ωστόσο, οι ηλικιωμένοι αποτελούν πολύτιμη παραγωγική μονάδα όταν αξιοποιούνται κατάλληλα και δεν περιθωριοποιούνται.

Σε πρόσφατη έρευνά σας με τίτλο «Πετυχημένη γήρανση ή ηλικιακός αποκλεισμός/ρατσισμός: Το μέλλον των νέων στις δυτικές κοινωνίες», αναφέρετε μεταξύ άλλων πως «η γήρανση δεν αφορά μόνο την οικονομία, την οικονομική ανάπτυξη και το κράτος πρόνοιας, αλλά και τις κοινωνίες μας ως σύνολο και τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι γενιές». Ποιες ισορροπίες πιστεύετε πως θα αλλάξει το φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού στο εγγύς μέλλον;

Το δημογραφικό προφίλ είναι ξεκάθαρο και θεωρώ ότι μπορεί να ανατραπεί η κοινωνική γήρανση, δηλαδή ο ηλικιακός ρατσισμός, ο κοινωνικός στιγματισμός, η κοινωνική περιθωριοποίηση, και τα κοινωνικά στερεότυπα που αφορούν την απουσία χρησιμότητας των ηλικιωμένων! Οι κοινωνικές αξίες (η πολιτισμική ιδιαιτερότητα, η κουλτούρα, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα των κοινωνιών) προσδιορίζουν τον τρόπο που αντιμετωπίζονται οι μεγαλύτερες γενιές, οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των γενεών, καθώς και η διαδικασία της γήρανσης. Αυτές οι σχέσεις μεταβάλλονται.

Ειδικά στις δυτικές κοινωνίες οι ηλικιωμένοι αντιμετωπίζονται ως βάρος και βιώνουν τον ηλικιακό αποκλεισμό/ ρατσισμό, δηλαδή τον κοινωνικό αποκλεισμό σε πολλά επίπεδα. Στην Ελλάδα, μολονότι η χώρα μας ανήκει πλέον στις γερασμένες ευρωπαϊκές χώρες (22 στους 100 κατοίκους είναι άνω των 65 ετών), το ποσοστό των άνω των 80 ετών που διαβιώνουν σε συλλογικά ιδρύματα είναι εξαιρετικά χαμηλό (μόλις 2%), σε αντίθεση με άλλες χώρες, όπως η Γαλλία, όπου σχεδόν ένα στα πέντε άτομα 85 ετών και άνω διαβιώνει σε οίκους ευγηρίας. Αυτά τα στοιχεία τεκμηριώνονται αναλυτικά στην πρόσφατη έρευνα του Καθηγητή Βύρων Κοτζαμάνη[2].

Η αυξημένη μακροζωία και η υπογεννητικότητα σημαίνει ότι πολλοί Έλληνες και Ελληνίδες συνταξιούχοι, φροντίζουν (ή θα πρέπει να φροντίσουν) ακόμη πιο ηλικιωμένους ανθρώπους. Με άλλα λόγια, άτομα ηλικίας 85, 90 ή 95 ετών έχουν, ή σύντομα θα έχουν, παιδιά ηλικίας 60 έως 70 ετών! Ο κόσμος μας γερνάει και αυτό το πρωτόγνωρο ιστορικά κοινωνικό φαινόμενο αφορά την κουλτούρα μας, τον πολιτισμό μας, τις κοινωνικές μας αξίες, και κατ’ επέκταση τον τρόπο που αλληλεπιδρούν οι γενιές.

Απαιτείται μια προσεκτική εξέταση των επιπτώσεων της γήρανσης του πληθυσμού για τον μελλοντικό προγραμματισμό. Η πολιτική και τα μέτρα που θα λάβουμε σήμερα θα καθορίσουν τη δική μας ζωή και το δικό μας μέλλον, αλλά και εκείνη «των παιδιών μας», των επόμενων γενεών. Τι θέλουμε; Να αναπαράγουμε τον ηλικιακό αποκλεισμό/ρατσισμό ή να προωθήσουμε πολιτικές και να καλλιεργήσουμε συμπεριφορές που στοχεύουν στην επιτυχή γήρανση (successful ageing). Η συνεργασία μεταξύ των γενεών, εκτός των άλλων, θα καθορίσει το μέλλον των σημερινών νέων, οι οποίοι προσεχώς θα ανήκουν στις κατηγορίες των ηλικιωμένων.

Η χειρότερη επιλογή, όπως τονίστηκε στην έρευνα, είναι να περιοριστούμε στις σημερινές δομές, στα ισχύοντα συστήματα, στους καθιερωμένους μηχανισμούς, που το μόνο που κάνουν για να λύσουν τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της υπογεννητικότητας και της μακροζωίας είναι να μειώνουν ή να αφαιρούν κοινωνικούς πόρους, την κοινωνική πρόνοια και προστασία, μεταξύ άλλων. Ενώ η ενεργός-επιτυχή γήρανση θα μπορούσε να συμβάλλει στην κοινωνική ευαισθητοποίηση, δηλαδή την εξάλειψη των αναχρονιστικών στερεότυπων περί γήρανσης, και ειδικά στις δυτικές κοινωνίες. Οι ηλικιωμένοι πρέπει να προσεγγιστούν ως κοινωνικό κεφάλαιο, να παραμένουν δραστήριοι και υγιείς κατά το δυνατόν περισσότερο, και να διασφαλίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματά τους, έτσι ώστε να διασφαλισθούν/κατοχυρωθούν και εκείνα των νεότερων γενιών που θα ακολουθήσουν.

Πιστεύετε πως το πρόβλημα της υπογεννητικότητας, σε συνδυασμό με την πορεία της γήρανσης του πληθυσμού στην Ελλάδα, είναι μη αναστρέψιμα; Υπάρχουν τρόποι αντιμετώπισης και ανατροπής του εν λόγω φαινομένου; Με λίγα λόγια πώς θα μπορούσε να ανακοπεί αυτή η φθίνουσα πορεία της γονιμότητας και στη συνέχεια να αυξηθεί η γονιμότητα;

Η Ελλάδα κατατάσσεται στις πρώτες θέσεις στην Ευρώπη σε γηράσκοντα πληθυσμό. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat (2020), στο ποσοστό των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω, η Ιταλία έρχεται πρώτη με 22,8 %, και ακολουθεί η Ελλάδα με 22,0 %. Στην εποχή της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας στη χώρα μας μειώνεται διαρκώς. Πολλοί νέοι εγκατέλειψαν, και θα εγκαταλείψουν, τη χώρα ως οικονομική μετανάστες, και πολλά νέα ζευγάρια καθυστερούν την τεκνοποίηση για «αργότερα» εξαιτίας της οικονομικής κρίσης.

Αν δεν περιοριστεί η φυγή, η έξοδος από τη χώρα μας, των νέων ανθρώπων—αν δεν δοθούν κίνητρα για την τεκνογονία, για να εργαστούν οι νέοι και να μην εγκαταλείψουν την Ελλάδα— ο πληθυσμός της χώρας μας θα είναι κατά ένα εκατομμύριο λιγότερος το 2040, και έως το 2050 θα υπάρχουν 3 εκατομμύρια Έλληνες ηλικίας άνω των 60 ετών (1/3 του πληθυσμού), όπως τεκμηριώνεται ερευνητικά.

Στη χώρα μας η γονιμότητα των γενεών φθίνει διαρκώς. Αν δεν ληφθούν μέτρα, οι γυναίκες που θα είναι σε παραγωγική ηλικία (από 20 έως 44 ετών), θα μειώνονται αριθμητικά και ο τελικός αριθμός παιδιών, που θα φέρουν στη ζωή θα είναι μικρότερος από αυτόν των γονιών τους σε κάθε γενιά, όπως επιβεβαιώνει από το 2018 στην έρευνά του ο Διευθυντής του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ο Καθηγητής Βύρων Κοτζαμάνης, υπογραμμίζοντας ότι το ποσοστό της ατεκνίας αυξάνεται ολοένα και περισσότερο, και «οι πολύτεκνες οικογένειες, με τέσσερα παιδιά και πάνω, έχουν τελειώσει».

Ανησυχία προκαλούν αυτές οι αναλύσεις του καθηγητή Βύρων Κοτζαμάνη[3], ο οποίος εξετάζει την εξέλιξη της δημογραφικής γήρανσης στην Ελλάδα και τους κύριους παράγοντες που οδήγησαν στην αύξηση του αριθμού και της αναλογίας των ηλικιωμένων στο συνολικό πληθυσμό, όπως η πτώση της γονιμότητας και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Στη συνέχεια συζητά τη μη αναστρέψιμη πορεία της γήρανσης τις επόμενες δύο δεκαετίες στη βάση ενός σχετικά απαισιόδοξου σεναρίου που δίνει για το 2040 (σε σχέση με σήμερα): μείωση των ηλικιών 20-64 ετών κατά ένα εκατομμύριο, αύξηση των 65 ετών και άνω κατά 450 χιλιάδες, και μείωση των 0-19 ετών κατά 450 χιλιάδες.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ελπίδα, εάν το 2040 αυξηθεί η συμμετοχή των 20-64 ετών στον οικονομικά ενεργό πληθυσμού στα επίπεδα που είναι σήμερα στην Σουηδία (82%) και η ανεργία μειωθεί στο 5,0%, τότε θα αντιστοιχούν το έτος αυτό 67,4 άτομα 65 ετών και άνω σε 100 εργαζομένους 20-64 ετών, δηλαδή 5 περισσότερα από ότι το 2018, όπως διαπιστώνουμε στην έρευνα του Κοτζαμάνη. Η χειρότερη επιλογή συνίσταται στον εγκλωβισμό των κοινωνιών μας στους παρόντες μηχανισμούς σύλληψης και θεώρησης των «προβλημάτων» και στις υπάρχουσες δομές και μηχανισμούς λειτουργίας, δηλαδή στην εμμονή στα ισχύοντα συστήματα αφαίρεσης κοινωνικών πόρων και αναδιανομής. Τι προτείνει; Συνιστά την κατάργηση ή το γκρέμισμα των ηλικιακών συνόρων που διαχωρίζουν την ενεργή ζωή από τη μη ενεργή ζωή.

Το δημογραφικό έλλειμμα είναι πλέον εμφανές τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε ολόκληρη την Ευρώπη, η οποία εδώ και δεκαετίες γερνάει. Τι θα μπορούσε να γίνει για να λυθεί το δημογραφικό;

H Πράσινη Βίβλος (2021) παρέχει μια προσέγγιση του κύκλου ζωής, που απεικονίζει τον παγκόσμιο αντίκτυπο της γήρανσης, όχι μόνο στους ηλικιωμένους, αλλά σε όλες τις γενιές και όλα τα στάδια της ζωής. Ο στόχος είναι να επιτευχθεί η σωστή ισορροπία μεταξύ των βιώσιμων λύσεων για τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και της ενίσχυσης της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών.

Η συνεργασία μεταξύ των γενεών, εκτός των άλλων, θα καθορίσει το μέλλον, και ειδικά το μέλλον των σημερινών νέων.

Σε μια γηράσκουσα κοινωνία η θετική, υγιής και ενεργός γήρανση, και η διά βίου μάθηση συνδέονται με την ποιότητα ζωής, την αυτονομία, τη διατήρηση της ανεξαρτησίας και τη συμμετοχικότητα, με προϋπόθεση τη διαγενεακή επαφή και αλληλεγγύη, δηλαδή τη συνεργασία και αλληλεπίδραση μεταξύ των γενεών.

Οι υγιείς—ψυχικά και σωματικά—ηλικιωμένοι είναι σε θέση να συμβάλουν ουσιαστικά στην κοινωνική και οικονομική ζωή, και δεν πρέπει να σπαταλάμε την πλούσια εμπειρία και σοφία τους. Η σπατάλη των γνωστικών-πνευματικών δεξιοτήτων των ηλικιωμένων δεν είναι μόνο επιζήμια για την ψυχική και σωματική υγεία και ευημερία των ίδιων, αλλά αποτελεί χαμένη ευκαιρία για την ίδια την κοινωνία, και όλες τις γενιές των πολιτών.

Στη σημερινή εποχή της μακροζωίας, οι ηλικιωμένοι έχουν περισσότερες ευκαιρίες για συμμετοχή στη δημιουργία, την καινοτομία, την παραγωγικότητα, την αγορά, την κοινωνική προσφορά και τον εθελοντισμό. Αποτελούν προστιθέμενη αξία για μια οικονομία. Κυβερνήσεις, παγκόσμιοι οργανισμοί, δημόσιες αρχές και επιχειρήσεις επεξεργάζονται νέες προσεγγίσεις και πολιτικές, και νέα προγράμματα για την προώθηση της ενεργούς γήρανσης, και τη διαχείριση των ηλικιωμένων ως ευκαιρία και όχι ως πρόβλημα στην κοινωνική και παραγωγική διαδικασία, ειδικά με την Αργυρή Οικονομία, η οποία δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας καθώς επίσης προωθεί και την επιχειρηματικότητα για τις νέες γενιές.

Όσο εξαφανίζονται ο νέοι άνθρωποι, ταυτόχρονα θα εξαφανίζονται και οι νέες ιδέες, η καινοτομία, και η πρόοδος!

Πώς θα μπορούσε να ανακοπεί σε ένα πρώτο στάδιο, αυτή η φθίνουσα πορεία της γονιμότητας και στην συνέχεια να αυξηθεί η γονιμότητα;

Πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στη θέσπιση κινήτρων, παρά την οικονομική κρίση που αποτελεί κύριο ανασταλτικό παράγοντα, όπως: (1) Οικονομικές ενισχύσεις: επιδόματα γάμου/συμβίωσης, οικογενειακά επιδόματα, φορολογικές ελαφρύνσεις, στεγαστικά επιδόματα, χαμηλότοκα δάνεια, (2) Εναρμόνιση της οικογενειακής-προσωπικής και επαγγελματικής ζωής: Άδειες μητρότητας-πατρότητας/ανατροφής παιδιού/παιδιών, κατοχύρωση της επανόδου στην εργασία, επιδόματα φύλαξης παιδιών, ευέλικτα εργασιακά ωράρια, δομές για τη μόνιμη φροντίδα-φιλοξενία βρεφών και παιδιών, με δημιουργική απασχόληση, κ.ά., (3) Περιβαλλοντικές παρεμβάσεις που διευκολύνουν την ανάπτυξη των παιδιών και το γονικό λειτούργημα, όπως πολεοδόμηση με ασφαλείς-προσβάσιμους δημόσιους χώρους: π.χ. παιδικές χαρές, πλατείες, αθλοπαιδιές, πάρκα με δραστηριότητες για τον ελεύθερο χρόνο, δομές προσχολικής και μικρής ηλικίας. (4) Προγράμματα για την καλλιέργεια κουλτούρας διαγενεακής συνεργασίας, σεβασμού για τα ανθρώπινα δικαιώματα των ηλικιωμένων και αισθήματος συντροφικότητας με τις προηγούμενες γενιές· η μείωση-ελαχιστοποίηση των επιφανειακών ή περιττών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων-σχέσεων-επαφών, μεταξύ άλλων. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει η διάσταση της γήρανσης και η διάσταση του φύλου να ενταχθούν στις δημόσιες πολιτικές και μάλιστα σύντομα, γιατί όσο εξαφανίζονται ο νέοι άνθρωποι, ταυτόχρονα θα εξαφανίζονται οι νέες ιδέες, η καινοτομία, η πρόοδος, και όχι μόνο!

[1]Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2008). Δημογραφικό το έλλειμμα της Ευρώπης: ζητούνται παιδιά! Κοινωνική πολιτική - 06-02-2008 - 16:50, https://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+IM-PRESS+20080204FCS20431+0+DOC+XML+V0//EL

[2]Βλ. έρευνα του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (ΕΔΚΑ) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: Κοτζαμάνης, Β. (2020). Τα κέρδη ζωής στην Ελλάδα μετά το 1950 και η επιβράδυνσή τους τις τελευταίες δεκαετίες υπό το φως της πρόσφατης πανδημίας. Δημογραφικά Νέα, τεύχος 39, (ΕΔΚΑ) http://www.demography-lab.prd.uth.gr/DEMONEWS_39_2020_GR.pdf

[3] -Κοτζαμάνης, Β. (2020α). Η δημογραφική γήρανση, πρόκληση ή απειλή; Δημογραφικά Νέα, τεύχος 38. Περιοδική Έκδοση του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (ΕΔΚΑ) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. DEMONEWS_38_2020_GR.pdf (uth.gr)

-Κοτζαμάνης, Β. (2020β). Τα κέρδη ζωής στην Ελλάδα μετά το 1950 και η επιβράδυνσή τους τις τελευταίες δεκαετίες υπό το φως της πρόσφατης πανδημίας. Δημογραφικά Νέα, τεύχος 39, (ΕΔΚΑ) http://www.demography-lab.prd.uth.gr/DEMONEWS_39_2020_GR.pdf

-Κοτζαμάνης, Β. (2018). Η γονιμότητα, βασική μεταβλητή της εξέλιξης του πληθυσμού μας. Kύρια χαρακτηριστικά και πεδία παρέμβασης. Δημογραφικά Νέα, τεύχος 33, (ΕΔΚΑ) http://www.demography-lab.prd.uth.gr/DEMONEWS_33_2018_GR.pdf