«Αθήνα 2222»: Όταν ο άνθρωπος επαναστάτησε κατά της τεχνητής νοημοσύνης

Η επιστημονική φαντασία διευρύνεται ραγδαία, μαζί με την εξέλιξη της τεχνολογίας, την τελευταία 5ετία, εντάσσοντας ως πεδίο έμπνευσης ολοένα και περισσότερο, την τεχνητή νοημοσύνη, τα διλήμματα αλλά και τους -κάποιοι δικαιολογημένοι- φόβους που προκαλεί.

Αυτό έκανε και ο Γιάννης Καστρίτης, καταξιωμένος ψυχολόγος και ανήσυχος συγγραφέας, που καταπιάνεται και με τέτοιου τύπου ζητήματα, οραματιζόμενος μια φανταστική ιστορία, σε μια δυστοπική Αθήνα -και πλανήτη- όπως αυτός θα διαμορφωθεί δυστυχώς, εξαιτίας των κακών επιλογών της ανθρωπότητας, σε περίπου 200 χρόνια από σήμερα.

Στο νέο του βιβλίο, με τον αινιγματικό τίτλο «Αθήνα 2222» (εκδόσεις 24 Γράμματα), ο συγγραφέας μας παρουσιάζει δύο κόσμους, όπως προέκυψαν μετά τον ολέθριο κόσμο που εξαφάνισε σχεδόν την ανθρωπότητα. Ο ένας, είναι ο «Όλυμπος» όπου ζουν οι προνομιούχοι, απολαμβάνοντας όλα τα οφέλη της τεχνολογίας -όπως είναι η αθανασία- αλλά όπως προκύπτει, η υπερβολική προσκόλληση σε αυτήν, θα τους κάνει υπόδουλους και, τελικά, θα χάσουν τη θέση τους.

Στον κάτω κόσμο - τη γνωστή μας Αθήνα και τα περίχωρά της- ζουν οι απλοί άνθρωποι, οι οποίοι ουσιαστικά είναι και οι δούλοι των από πάνω. Μέχρι να καταλάβουν τι συμβαίνει και διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους... Ένας θυελλώδης και παράνομος έρωτας θα φέρει τους δύο κόσμους πιο κοντά αλλά και τελικά στην οριστική σύγκρουση...

Το μυθιστόρημα έχει στοιχεία ρομαντικά και κοινωνικά, αν και διαδραματίζεται σε ένα περιβάλλον επιστημονικής φαντασίας. Ο τόνος του έργου παραμένει ανάλαφρος παρά τα σκοτεινά στοιχεία της κοινωνίας που περιγράφει. Καταπιάνεται δε με σύνθετα ζητήματα όπως η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και η χρήση της τεχνολογίας και θέτει ηθικά ερωτήματα χωρίς να πέσει στην παγίδα του να κάνει κήρυγμα...

Το Newsbomb.gr είχε μια συζήτηση με τον Γιάννη Καστρίτη.

Newsbomb.gr: Η Αθήνα το 2222 λοιπόν, κι από τις περιγραφές στο βιβλίο σας, η Αθήνα του 2024 μοιάζει με την ιδανική πολιτεία… Είναι το μέλλον μας δυστοπικό όπως το φαντάζεστε; Ως αιτίες για αυτό, προσδιορίζετε την κατάρρευση της βιοποικιλότητας, έναν μεγάλο πόλεμο αλλά και την κυριαρχία της τεχνολογίας…

Γιάννης Καστρίτης: Το Αθήνα 2222 έχει δυστοπικά -και όχι μόνο- στοιχεία, αν και φιλοδοξεί να είναι μια πρόβλεψη που δεν θα επιβεβαιωθεί ποτέ. Παραμένει μια άσκηση φαντασίας και όχι μια προφητεία. Κανείς δεν μπορεί να προδικάσει την εξέλιξη των πραγμάτων σε δύο αιώνες από σήμερα καθώς συχνά -και ευτυχώς στην περίπτωσή μας- επεμβαίνουν στην ιστορία δυνάμεις εντελώς απρόβλεπτες για τα εμπλεκόμενα μέρη.

Σε αυτό το μυθιστόρημα, διασκέδασα τραβώντας στο έπακρο ορισμένες αρνητικές τάσεις της σημερινής κοινωνίας, οι οποίες στην παρούσα φάση δεν μοιάζουν αναστρέψιμες με ρεαλιστικό τρόπο. Πάρτε για παράδειγμα τις αλλεπάλληλες παγκόσμιες συνόδους για το κλίμα. Η καθεμιά τους παίρνει αποφάσεις που δεν είναι πραγματικά δεσμευτικές και μεταθέτει το πρόβλημα στο μέλλον, χωρίς να υπάρχει ακόμη μια κρίσιμη μάζα πολιτών ικανή να πιέσει για δραστικές λύσεις. Κι αυτό γιατί η κοινωνία μας διαπλάθει ιδιώτες (άτομα που ασχολούνται με τις ιδιωτικές τους υποθέσεις) και όχι πολίτες.

Ωστόσο κάποιος άλλος θα διαφωνούσε με την πρώτη μου ερώτηση και θα έλεγε ότι -τουλάχιστον συμβολικά- ήδη ο κόσμος μας είναι χωρισμενος μεταξύ του Ολύμπου και των προνομιούχων, με τον Κάτω Κόσμο, των μη… Εσείς τι θα λέγατε;

Συμφωνώ ότι η ανισότητα είναι πανταχού παρούσα στο σήμερα παρά τις διαφορετικές αναγνώσεις και ερμηνείες του φαινομένου από τις εκάστοτε οικονομικές σχολές. Η γεωγραφική διαίρεση ανάμεσα σε προνομιούχους και μη είναι, κατά κανόνα, λιγότερο σαφής και διακριτή σε σχέση με τους Κόσμους του βιβλίου, τουλάχιστον εντός της ίδιας χώρας κάθε φορά (αν συγκρίνουμε την υποσαχάρια Αφρική με την Ευρώπη λόγου χάρη, τα πράγματα γίνονται πιο ξεκάθαρα). Μια σχετική κινητικότητα μεταξύ των διάφορων κοινωνικών στρωμάτων είναι επίσης επιτρεπτή, αν και η γενικότερη τάση είναι αυτή της απομάκρυνσης από την εύκολη κοινωνική ανέλιξη και το λεγόμενο αμερικανικό όνειρο.

Επειδή μελετάτε ζητήματα βιοηθικής και στο βιβλίο σας ορίσατε ως τον «μεγάλο κακό», -εγώ έτσι το αντιλήφθηκα - έναν τεράστιο υπέρ υπολογιστή , που απέκτησε όλη τη γνώση, την εξουσία αλλά και τη νοημοσύνη να τη διαχειριστεί. Παράλληλα, απέκτησε και οπαδούς που τον λατρεύουν σαν θεό - σαν κανονικό θεό. Θα ήθελα να μου αναλύσετε αυτή την επιλογή σας και αν ένα αυριανό τεχνο-ιερατειο είναι προδιαγεγραμμένο να αντικαταστήσει τις παραδοσιακές θρησκείες.

Α, λέτε για τον Ιερό Κεντρικό Υπερ-επεξεργαστή… Όταν άρχισα να γράφω το βιβλίο δεν ήμουν απολύτως σίγουρος για τον ρόλο που θα του έδινα. Στην πορεία, προσπάθησα να τον σκιαγραφήσω ως ένα ανθρώπινο δημιούργημα, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση της χειρότερης πλευράς του ανθρώπου. Οι τεχνο-ιερείς ξεχνάνε μάλιστα τη συμμετοχή τους στη δημιουργία του και υποτάσσονται τυφλά σε αυτό, όταν αποφασίζει να αυτονομηθεί. Νομίζω ότι αυτή η «μυστικιστική τάση» λατρείας της, μπολιασμένης με επιστήμη, τεχνικής είναι ήδη παρούσα σε μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας μας. Απαντάει, ίσως, σε μια βαθύτερη πνευματική μας ανάγκη με σύγχρονο τρόπο. Απαραίτητη διευκρίνιση: Δεν υποτιμώ τα επιτεύγματα της επιστήμης με τα λεγόμενά μου, απλώς έχω παρατηρήσει ότι όσο καλύτερη επιστημονική παιδεία διαθέτει κανείς, τόσο καλύτερα αναγνωρίζει τα όριά της, χωρίς αυταπάτες.

Δεν μπορώ να μην παρατηρήσω ότι παρουσιάζετε επίσης τα ρομπότ, να αποκτούν τελικά εκτός από νοημοσύνη, και συναισθήματα , όπως και την -έμφυτη στα έμψυχα όντα- ανάγκη για βελτίωση της ζωής και υπεράσπισης των δικαιωμάτων τους. Εφόσον συμβεί πράγματι αυτό, χάρη σε μια ενδεχόμενη υπερεξελιγμενη τεχνητή μάθηση , θα πρόκειται για κάτι καλό ή κακό; Κι επίσης… να δώσει ο δημιουργός τα δικαιώματα αυτά στα ρομπότ ή… υπάρχει ο κίνδυνος να τα αποκτήσουν με τη βία, μόνα τους;

Αν όντως συμβεί κάτι τέτοιο, θέλω να ελπίζω ότι θα συμβεί στο πολύ… μακρινό μέλλον. Μάλλον βιάστηκα τοποθετώντας, ποιητική αδεία, τέτοια υπερεξελιγμένα ρομπότ ήδη στο 2222. Τα συναισθήματα όπως τα γνωρίζουμε, πολλά εκ των οποίων μοιραζόμαστε και με τα θηλαστικά, δημιουργήθηκαν για τις ανάγκες της ζωής στη διάρκεια εκατομμυρίων χρόνων εξέλιξης. Για να επανέλθω στην ερώτησή σας, αν τα ρομπότ αποκτήσουν κάποτε ιδιότητες που ξεπερνούν τον αρχικό προγραμματισμό τους και μοιάσουν τελικά με μια μορφή ζωής, θα είναι δύσκολο έως αδύνατο να μην τους αναγνωριστούν δικαιώματα (τουλάχιστον με βάση το τρέχον κυρίαρχο αξιακό σύστημα).

Τελικά οι επαναστάτες, οι “παρίες” δηλαδή που ζουν σε ημι-άγρια για την εποχή του 2222 κατάσταση, έξω από την Αθήνα, θέλουν να δημιουργήσουν έναν δικαιότερο για τους πολλούς κόσμο. Αυτό σκοπεύουν να το πετύχουν χάρη σε παλιά τεχνολογία αλλά και με τα οράματα που δημιουργούνται από τις παραδοσιακές αξίες, όπως είναι αυτές της αλληλεγγύης και της ελευθερίας. Ποιο μήνυμα θέλετε να περάσετε με αυτό;

Εκ των υστέρων, αρκετό καιρό αφότου τελείωσα το μυθιστόρημα, συνειδητοποίησα ότι δεν ζωγράφισα τυχαία ορισμένους επαναστάτες σε ημιάγρια, όπως εύστοχα το τοποθετείτε, κατάσταση, καθώς είναι φορείς της ιστορικής μνήμης, συμβολίζουν τη συλλογική ιστορική μνήμη. Οργανώνουν τη ζωή τους με βάση αξίες εκ πρώτης όψεως παραδοσιακές (βλέπε αλληλεγγύη, ελευθερία) και ταυτόχρονα επίκαιρες και πανανθρώπινες. Η ταχύτητα της τεχνολογικής προόδου τείνει να τις παραμερίσει χωρίς να είναι σε θέση να τις εξαφανίσει ούτε να τις ξεπεράσει. Βέβαια, όπως αφήνεται να εννοηθεί καθώς η πλοκή εξελίσσεται, η παράδοση αυτή χρειάζεται να επιτρέψει μια νέα ανθοφορία και στα πλαίσια του «υπερμοντέρνου» πολιτισμού για να είναι πραγματικά επιδραστική.

Τελος θα ήθελα να επικαλεστώ την ιδιότητα σας ως ψυχίατρος. Βλέπετε στοιχεία της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης -για παράδειγμα την εμμονή με την αθανασία, την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο ή και την περιστασιακή νιρβάνα που προκαλούν τα ναρκωτικά, μαζί με τη διέξοδο από τη πραγματικότητα - από τα οποία εμπνευστήκατε για να ξεδιπλώσετε την ιστορία σας; Και… διορθώνονται αυτά;

Η δουλειά μου είναι πολύ δύσκολή αλλά, ομολογώ, μου προσφέρει το προνόμιο να είμαι αυτόπτης μάρτυρας πολλών εκφάνσεων της ανθρώπινης ύπαρξης. Τόσο της σκοτεινότερης όσο και της πιο φωτεινής. Η τάση μας να προτιμάμε εύκολες και συχνά αδιέξοδες λύσεις μου είναι λοιπόν οικεία. Εμπειρικά θα έλεγα ότι, συνήθως, υπάρχει μεγάλο περιθώριο βελτίωσης, η οποία , όμως, απαιτεί επίπονη και μακροχρόνια δουλειά, θάρρος κι αναστοχασμό. Όταν οι εξωτερικές συνθήκες είναι βοηθητικές, η πορεία αυτή επιταχύνεται. Κι αυτό που ισχύει για το άτομο, ισχύει μάλλον στο πολλαπλάσιο σε επίπεδο κοινωνίας.

*Ο Γιάννης Καστρίτης είναι παιδοψυχίατρος και συγγραφέας. Από το 2018 κι έπειτα, ιδιωτεύει στη Γενεύη όπου εξασκεί την παιγνιοθεραπεία για παιδιά και τη διαπροσωπική θεραπεία για εφήβους και γονείς. Διηγήματα και παραμύθια του έχουν εκδοθεί σε συλλογικούς τόμους από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους. Οι άμεσες εμπειρίες από τα ταξίδια του και οι έμμεσες, από το γραφείο της ψυχοθεραπείας, εμπνέουν τη γραφή του. Το τελευταίο διάστημα καταπιάνεται με σύγχρονα κοινωνικά θέματα, όπως η σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία και άλλα ζητήματα βιοηθικής.