Τα φαράγγια της ρεθυμνιώτικης γης… η «πινελιά» της φύσης
Φαράγγια, άλλα μικρά και άλλα μεγάλα, τα οποία έχουν φιλοξενήσει στις «χούφτες τους» μοναχικούς ανθρώπους, θρύλους για νεράιδες, αγωνιστές της αντίστασης στη διάρκεια της κατοχής και μυθικές μορφές της περιόδου της τουρκοκρατίας. Το Κουρταλιώτικο Φαράγγι, του Κοτσυφού, του Πατσού, το Πρασσιανό φαράγγι, το Αρκαδιώτικο, των Μαργαρίτων, των Μύλων και κάποια μικρότερα, διασχίζουν τα βουνά της ρεθεμνιώτικης γης, προσθέτοντας στην αγριάδα και συνάμα στην απλότητα μιας γεωγραφίας που μένει στη θύμηση, σε επισκέπτες και εραστές των φαραγγιών. Τα φαράγγια του Ρεθύμνου, με ιδιαίτερη χλωρίδα και πανίδα προσελκύουν επισκέπτες, επιστήμονες, ειδικούς της παρατήρησης όπως ορνιθολόγους, ενώ αποτελούν και καταφύγιο για ζώα και πτηνά που τα επιλέγουν για την πυκνή τους βλάστηση και τα νερά που πηγάζουν από τα ρυάκια και τα ποταμάκια των φαραγγιών.
Το Κουρταλιώτικο φαράγγι ή το φαράγγι του Κουρταλιώτη είναι γνωστό ως ένα από τα πιο όμορφα φαράγγια, αγκαλιασμένο από απότομα βράχια και κρημνώδεις πλαγιές που φτάνουν σε ύψος ακόμη και τα 500 μέτρα. Βρίσκεται στον δήμο Αγίου Βασιλείου και η απόσταση εισόδου- εξόδου είναι 2,5 χλμ. Η εδαφική κλίση από την αρχή του έως το τελευταίο του σημείο είναι 150 μέτρα, ιδανικό για λάτρεις της πεζοπορίας και για παρατήρηση πουλιών. Ο περιπατητής βαδίζει ανάμεσα στην πέτρα και τα νερά του Κουρταλιώτη ποταμού, συναντάει τον Άγιο Νικόλαο και καταλήγει στη λίμνη του Πρέβελη.
Λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα το φαράγγι του Κοτσυφού, που ανήκει και αυτό στον δήμο Αγίου Βασιλείου, με είσοδο από το χωριό Κάνεβος και προσανατολισμό τον Πλακιά, διακρίνεται για τα σχήμα χωνιού, λόγω της στενότητας του, στην αφετηρία του που είναι μόλις δέκα μέτρα και πριν φτάσει στον Πλακιά το πλάτος του φτάνει σχεδόν τα 600 μέτρα. Και στο φαράγγι του Κοτσυφού οι επισκέπτες συναντούν μία μικρή εκκλησία, ναΐσκος μέσα στο βράχο, πάνω από τον οποίο τα βράχια φτάνουν σε ύψος τα 500 και πλέον μέτρα. Χρειάζονται 1.800 μέτρα για να διανυθεί με κλίση από τη μία πλευρά του, και αγκαλιάζεται από τα βουνά Κουρούπα και Κρυονερίτη.
To φαράγγι Πατσού, βόρεια του δήμου Αμαρίου, αποτελεί επιλογή πολλών για μικρές εξορμήσεις και διερευνητικές στη φύση εκδρομές. Είναι το μόνο φαράγγι το οποίο έχει επιμεληθεί το Δασαρχείο, χωρίς όμως παρεμβάσεις στο καταπράσινο και κατάφυτο τοπίο του. Στην βραχώδη πλαγιά του, η μικρή εκκλησία του Αγίου Αντωνίου αποτελεί προσκύνημα ενώ η απόσταση από την είσοδο μέχρι την έξοδο του είναι δύο χιλιόμετρα. Στο ίδιο σημείο κατά την αρχαιότητα λατρευόταν ο Κραναίος Ερμής, που ήταν ο αγαπημένος θεός των Κρητών. Σύμφωνα με την παράδοση, πολλοί Κρητικοί έφταναν στο φαράγγι για να επικαλεστούν το συγκεκριμένο θείο για τη γονιμότητα της γης και των ζώων τους.
Το φαράγγι των Μύλων ή Μυλωνιανό, εντυπωσιακό και γεμάτο εκπλήξεις, κρύβει στο μέσον του ένα μικρό εγκαταλελειμμένο χωριό γεμάτο μύλους, περιτριγυρισμένο από έντονη βλάστηση και βοτανική χλωρίδα. Ο περιπατητής συναντάει ένα πετρόχτιστο καλντερίμι, το οποίο οδηγεί στο παλιό χωριό με τις εντυπωσιακές εικόνες και την αίσθηση της ιστορίας που περνάει αλλά δεν χάνεται. Της ιστορίας των νερόμυλων, αλευρόμυλων που δέσποζαν στην περιοχή, τόσο στην πάνω γειτονιά όσο και στην κάτω γειτονιά του χωριού, την περίοδο που χρησιμοποιούσαν την πίεση των νερών λόγω πτώσης για ενέργεια. Από το χωριό Χωμοναστήρι μέχρι το χωριό Ξηρό, η απόσταση μπορεί να καλυφθεί μέσω του φαραγγιού, μέσα στο οποίο είναι έντονη η ιστορία της περιόδου, που τμήμα του χωριού κατοικούσαν Τούρκοι επί Τουρκοκρατίας.
Το Αρκαδιώτικο φαράγγι, το Λαγγό ή φαράγγι Μαργαριτσανό, το Πρασσανό φαράγγι, το Καρανταλιώτικο, είναι μικρότερα φαράγγια με ιδιαίτερο κάλλος και έντονη βλάστηση. Ασβεστολιθικά πετρώματα, πλατάνια, χρωματισμοί στους απότομους βράχους από τις διαβρώσεις που αφήνουν στο πέρασμα τους τα χρόνια κι οι καιροί, αρπακτικά που στήνουν τις φωλιές στις απόκρημνες πλαγιές, το γνωστό Κυπαρισσόδασος στο φαράγγι των Μαργαριτών, μικρά ποταμάκια, συντελούν όλα μαζί, από κοινού, στη φύση της κρητικής ρεθεμνιώτικης γης που έχει διαφυλάξει πολιτισμό και παραδόσεις παρά τους κατά καιρούς κατακτητές. Στα φαράγγια του Ρεθύμνου κατά καιρούς συναντώνται αναρριχητές, ντόπιοι που σκαρφαλωμένοι στα γκρεμνά, μαζεύουν βότανα για να θεραπεύσουν τις «ντροπές» (αρρώστιες) όπως τις λένε, της σύγχρονης ζωής. Συναντώνται και γεροδεμένοι με κάποια ηλικία στις πλάτες τους, που όπως καταμαρτυρούν προσελκύονται από τη μοναξιά των φαραγγιών που δρα καταλυτικά στο στρες από τα προβλήματα της ζωής.
Στα ίδια φαράγγια έχουν κρυφτεί έρωτες -έρωντες, όπως τους λένε οι ντόπιοι- κι έχουν ακουστεί συγγνώμες μεταξύ ανδρών για λάθη που κάνανε και τους τα συγχώρησαν. Και είναι ιστορίες αυτές που κουβεντιάζονται μέχρι και σήμερα από τους παλιούς «μαζώχτες», όπως έλεγαν όσους για ώρες και μέρες βρισκόντουσαν μέσα στα φαράγγια για να μαζέψουν βότανα και να επιβιώσουν αυτοί και οι οικογένειες τους. Έτσι μένουν ζωντανές οι ιστορίες και οι ανάσες των φαραγγιών, που είναι από τα λίγα μέρη στα οποία πολύ δύσκολα κάποιος μπορεί να βρει σκουπίδια, άσχετα από τους Έλληνες και ξένους που τα περνάνε από άκρη σε άκρη. Το γιατί; Το λέει ένας γεροντής από τ΄Αμάρι...: «Είναι που το φαράγγι το διαπερνά πιότερο ο φόβος, παρά ο σεβασμός. Δεν τα λερώνουν τα φαράγγια... Γιατί τα φοβούνται».
Λέει η μαντινάδα για όσους δε συναντιούνται συχνά μα νοιάζονται ο ένας τον άλλον: «Εμοιάσαμε του φαραγγιού πέρα και πόδε μπάντα απού δεν βρίσκονται ποτέ κι όμως θωριούνται πάντα».
Και για την αγάπη που όλο και πληθαίνει, αναφέρει η μαντινάδα: «Γίνου φαράγγι αγάπη μου, κι εγώ να γίνω μπόρα, να σμίγουμε στα απόκρημνα, κάθε στιγμή και ώρα.