Σιάτιστα: 100 αρχοντικά και ο σιατιστινός Διαφωτισμός
Η πρώτη οργανωμένη οικιστική δόμηση παρουσιάζεται κατά τον 15ο αιώνα στη συνοικία που σήμερα ονομάζεται ως «Γεράνεια» και στην συνέχεια, με τη ραγδαία ανάπτυξή της, δημιουργείται προς τη βόρεια πλευρά η συνοικία που ονομάζεται «Χώρα».
Από τα μέσα του 17ου έως και τις αρχές του 19ου αιώνα η Σιάτιστα θα γνωρίσει οικιστική και πληθυσμιακή άνθιση, που θα αποτυπωθεί στα αρχοντικά τις εκκλησιές και τα δημόσια κτήρια.
Η κορυφαία οικονομική, αρχιτεκτονική και πολιτισμική περίοδος συμπίπτει κυρίως με τον 18ο αιώνα, που χαρακτηρίζεται ως ο «χρυσός αιώνας» της πόλης. Είναι η εποχή που οι κάτοικοί της διαπρέπουν στο διαμετακομιστικό εμπόριο και κυριαρχούν στις αγορές της Βενετίας, της Βαλκανικής, και της κεντρικής Ευρώπης. Σημαντικοί οικονομικοί παράγοντες στην Αυστροουγγαρία ήταν οι εμπορικοί οίκοι των οικογενειών Χατζημιχαήλ και Μανούση, τα φερώνυμα αρχοντικά των οποίων σώζονται έως σήμερα.
100 αρχοντικά και ο σιατιστινός "Διαφωτισμός"
Η Σιάτιστα διαθέτει περί τα 100 αρχοντικά. Μερικά εξ αυτών είναι σε καλή κατάσταση, άλλα έχουν συντηρηθεί και αναπαλαιωθεί, ενώ άλλα περιμένουν να ενταχθούν σε ευρωπαϊκά προγράμματα για την αναστύλωσή τους.
Τα αρχοντικά φέρουν επιρροές του αστικού τρόπου ζωής, που δέχτηκαν οι Σιατιστινοί κοσμοπολίτες και έμποροι από τις πλούσιες μεγαλουπόλεις της κεντρικής Ευρώπης. Τα πιο σπουδαία και αντιπροσωπευτικά σωζόμενα αρχοντικά χρονολογούνται μεταξύ των ετών 1740 και 1780 και είναι της Πούλκως, των Μανούση, Νερατζόπουλου και Κανατσούλη, και από τον 19ο αιώνα του Δόλγκηρα.
Με τη ραγδαία οικονομική ανάπτυξη η Σιάτιστα θα ζήσει τη δική της εποχή του Διαφωτισμού, που αποτυπώνεται πνευματικά και καλλιτεχνικά σε σχολεία, εκκλησίες και έντυπα που διασώθηκαν και αποτελούν σήμερα το πολιτισμικό της απόθεμα. Το «Τραμπάvτζειο Γυμνάσιο», δωρεά του ομογενούς Ιωάννη Τραμπατζή, εμπόρου από το Βουκουρέστι, και η Μανούσεια βιβλιοθήκη, δωρεά του Θόδωρου Μανούση του πρώτου καθηγητή ιστορίας το 19ο αιώνα στο πανεπιστήμιο Αθηνών, σφραγίζουν την πνευματική ακμή της πόλης.
Αρχαίοι φιλόσοφοι, συγγραφείς και ιστορικοί σε εκκλησιαστική τοιχογραφία
Στη Σιάτιστα χτίστηκαν και αγιογραφήθηκαν οι περισσότερες εκκλησίες. Αξίζει κάποιος να επισκεφθεί την παλιότερη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στη συνοικία Γεράνεια. Είναι από τις μοναδικές εκκλησιές στον Ελλαδικό χώρο όπου στον εσωτερικό διάκοσμο εικονίζονται Έλληνες φιλόσοφοι, συγγραφείς και ιστορικοί, όπως ο Σόλων, ο Πλούταρχος, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Θουκυδίδης, η Σίβυλλα, ως ελάχιστο δείγμα της επιρροής του Διαφωτισμού στην εκκλησιαστική τέχνη.
Στην πόλη και στα γύρω δημοτικά διαμερίσματα μπορεί να επιλέξει κάποιος καλόγουστους ξενώνες για διαμονή, ενώ οι κλασικές ταβέρνες στην Χώρα και τη Γεράνεια προσφέρουν ντόπια κρέατα, με πολλά τοπικά εδέσματα και οι τυχεροί μπορεί να έχουν την ευκαιρία να δοκιμάσουν και άγρια μανιτάρια. Το περίφημο «λιαστό κρασί» της Σιάτιστας καθώς και άλλες ποικιλίες κρασιών είναι διαθέσιμα προς τέρψιν στα επισκέψιμα τοπικά οινοποιεία της πόλης.