Τσερνόμπιλ: Κάνει τον «σκοτεινό τουρισμό» νέα ταξιδιωτική τάση

Παράλληλα, όμως, είναι και τουριστικό hotspot, αφού επισκέπτες από όλο τον κόσμο συρρέουν στην περιοχή και «στήνονται» μπροστά από τα εγκαταλελειμμένα κτήρια για να βγάλουν μία φωτογραφία.

Ο λόγος, φυσικά, για Τσερνόμπιλ, το οποίο το 1986 έγινε ο τόπος της απόλυτης καταστροφής και έκτοτε αποτελεί πόλη-φάντασμα.

Το Τσερνόμπιλ είναι το πιο τρανό παράδειγμα του λεγόμενου «σκοτεινού τουρισμού» –ενός όρου που χρησιμοποιείται για τις επισκέψεις σε τοποθεσίες που συνδέονται με θανάτους και ανθρώπινο πόνο, όπως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί στην Ευρώπη ή το Μνημείο και το μουσείο για την 11^η Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη.

«Είναι σχεδόν σαν να ζεις στα άκρα, όταν επισκέπτεσαι ένα μέρος όπου έχουν πεθάνει άνθρωποι. Έρχεσαι αντιμέτωπος με την θνητότητά σου», αναφέρει στο CNNi ο Karel Werdler, ιστορικός στο πανεπιστήμιο InHolland της Ολλανδίας.

Η επίσκεψη σε τέτοιες τοποθεσίες μπορεί να είναι μια εποικοδομητική εμπειρία, κατά την οποία κάποιος μπορεί να αναλογιστεί τις φρίκες που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος ή η φύση. Αλλά τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν και οι παγίδες του σκοτεινού τουρισμού για το τι συνιστά αποδεκτή συμπεριφορά σε τέτοιους τόπους, είναι ακόμα πιο σκοτεινά, ιδιαίτερα στην εποχή των social media.

Το Τσερνόμπιλ και η γειτονική πόλη Pripyat βρίσκονται στο χάρτη του σκοτεινού τουρισμού από τότε που άνοιξαν για τους επισκέπτες οι ραδιενεργές ζώνες αποκλεισμού που τα περιβάλλουν το 2011. Το ενδιαφέρον των επισκεπτών, όμως, έχει αυξηθεί ραγδαία το τελευταίο διάστημα –ιδιαίτερα μετά την προβολή της δημοφιλούς σειράς του HBO «Τσερνόμπιλ».

Το Τσερνόμπιλ δεν είναι ο μοναδικός τέτοιος προορισμός στη λίστα του «σκοτεινού τουρισμού». Το 2018 περίπου 2,15 εκατομμύρια άνθρωποι επισκέφτηκαν το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς στην Πολωνία, περίπου 50.000 περισσότεροι από πέρυσι. Μπορεί η αύξηση να είναι σχετικά μικρή αριθμητικά, αντανακλά ωστόσο μια παγκόσμια τάση.

Καθώς αυξάνεται ο τουρισμός σε διεθνείς προορισμούς, αυξάνεται επίσης και ο σκοτεινός τουρισμός.

«Δύο πράγματα συμβαίνουν. Έχουμε τον σκοτεινό τουρισμό που υπήρχε πάντα σε διαφορετικές μορφές και το ζήτημα του υπερτουρισμού, όπου οι δημοφιλείς τοποθεσίες γίνονται ακόμα πιο δημοφιλείς», λέει ο Philip Stone, εκτελεστικός διευθυντής του Ινστιτούτου Έρευνας Σκοτεινού Τουρισμού του πανεπιστημίου του Λάνκαστερ στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Όπως εξηγεί ο ίδιος, ενώ είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί το φαινόμενο, γιατί είναι δύσκολο να οριστεί, υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για αυτό τόσο ακαδημαϊκά όσο και στα media.

Ορίζοντας τον σκοτεινό τουρισμό

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε το 1990, από φοιτητές που αναζητούσαν να βρουν γιατί οι τουρίστες επισκέπτονταν τοποθεσίες που ήταν συνδεδεμένες με τη δολοφονία του προέδρου Τζον Κένεντι. Η ιδέα αναφερόταν επίσης και ως «θανατοτουρισμός».

Δεν ξεκίνησε όμως τότε, αφού οι επισκέπτες ταξίδευαν σε τοποθεσίες θανάτου και καταστροφών πολύ πριν από τη δεκαετία του ’90. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Πομπηία, η οποία καταστράφηκε από έκρηξη ηφαιστείου το 79 π.Χ. και αποτελεί τουριστικό προορισμό από το 1700.

Σύμφωνα με τον Tony Johnston, επικεφαλής Τουρισμού του Ινστιτούτου Τεχνολογίας Althone της Ιρλανδίας, τα κίνητρα για να επισκεφτείς τέτοιου είδους τοποθεσίες ποικίλουν.

Μερικοί άνθρωποι είναι εκεί γιατί βρίσκονται απλά για διακοπές στην περιοχή, άλλοι απλά επιδιώκουν να ζήσουν μια «ιστορική εμπειρία». Υπάρχουν επίσης και μερικοί που πηγαίνουν για «διασκέδαση», λέει ο Johnston και άλλοι που έχουν μακάβρια ενδιαφέροντα. Οι περισσότεροι τουρίστες, όμως, συμπεριφέρονται με σεβασμό, διευκρινίζει.

«Πολύ συχνά η πρόθεση του επισκέπτη είναι να μάθει με αξιοπρεπή τρόπο τη θηριωδία ή τη σκοτεινή κληρονομιά και να σκεφτεί τι πήγε στραβά στο παρελθόν και ποια μαθήματα μπορούν να πάρουν για το μέλλον ώστε να μην επαναληφθούν ξανά τα λάθη», λέει ο Johnston.

Για τον Stone, ωστόσο, δεν υπάρχουν σκοτεινοί επισκέπτες: «οι άνθρωποι που είτε βρίσκονται σε διακοπές, είτε σπουδάζουν, δεν είναι «σκοτεινοί», απλά ενδιαφέρονται για το τι έχει συμβεί σε αυτές τις τοποθεσίες και μαθαίνουν από αυτές».

Απρεπής συμπεριφορά

Τους τελευταίους μήνες γίνονται απόπειρες να προσδιοριστεί ποια είναι η αρμόζουσα συμπεριφορά σε τέτοιες τοποθεσίες.

Τον Μάρτιο, το μουσείο μνήμης του Άουσβιτς ανήρτησε φωτογραφίες επισκεπτών που πόζαραν στις γραμμές του τρένου έξω από το στρατόπεδο και έγραψαν: «Θυμηθείτε ότι είστε σε μία τοποθεσία όπου περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι σκοτώθηκαν».

Τον Ιούνιο, ο χρήστης του twitter Bruno Zupan ανέβασε τέσσερις φωτογραφίες ανθρώπων που υποτίθεται ότι επισκέπτονταν το Τσερνόμπιλ. Σε μία από αυτές φαινόταν μια γυναίκα που φορούσε ένα αστείο κοστούμι του οποίου είχε ανοίξει το φερμουάρ για να φαίνονται τα εσώρουχά της. Η φωτογραφία αυτή προκάλεσε μεγάλη κατακραυγή.

Ο φωτογράφος Nigel Walshe, ο οποίος επιστέφτηκε το Τσερνόμπιλ πριν από μερικά χρόνια και τράβηξε μερικές εικόνες στην Pripyat, ανάμεσά τους και το εγκαταλελειμμένο σχολείο, απέφυγε να βγάλει φωτογραφίες με ανθρώπους, λέγοντας ότι απορρίπτει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι «εισβάλλουν» σε τέτοιου είδους φωτογραφίες.

Ο Stone λέει ότι οι φωτογραφίες είναι ο τρόπος με τον οποίο οι σημερινοί τουρίστες καταγράφουν τα ταξίδια τους –κάτι αντίστοιχο με το να γράψει κάποιος «ήμουν εδώ» σε έναν τοίχο-, οι σέλφις, όμως, δεν ταιριάζουν σε τέτοιες τοποθεσίες.

Ηθικές συνέπειες

Δεν είναι, όμως, μόνο οι επισκέπτες που πρέπει να σκεφτούν τη συμπεριφορά τους σε τοποθεσίες που έχουν συμβεί τραγωδίες, λένε οι ειδικοί. Στις περισσότερες τουριστικές τοποθεσίες, υπάρχουν πάρκινγκ, τουαλέτες και εστιατόρια.

«Το βρίσκω απρεπές να κάθομαι σε ένα εστιατόριο να τρώω στο Άουσβιτς. Άλλοι άνθρωποι, ωστόσο, έχουν λιγότερους ενδοιασμούς με αυτό» λέει ο Werdler και αναρωτιέται: «Πού τραβάς, όμως, την κόκκινη γραμμή;».

Η πάροδος του χρόνου παίζει επίσης ρόλο. Για παράδειγμα η Πομπηία μπορεί να είναι πιο «ανεκτή» ως τοποθεσία σκοτεινού τουρισμού, επειδή η καταστροφή εκεί συνέβη πριν από πολύ καιρό. «Η μνήμη είναι επίσης σημαντική», λέει ο Johnston.

Ορισμένα μέρη προσπαθούν πάση θυσία να αντισταθούν στον σκοτεινό τουρισμό. Στη Φουκουσίμα της Ιαπωνίας, όπου συνέβη ο φονικός σεισμός του 2011, το καταστροφικό τσουνάμι και η πυρηνική καταστροφή, οι Αρχές κάνουν κατ’ επίγνωση προσπάθειες να στραφούν μακριά από την προώθηση του σκοτεινού τουρισμού. Αντ’αυτού προωθούν την περιοχή ως ασφαλή και ως ενδιαφέρον μέρος για να επισκεφτεί κάποιος. Όπως λέει ο επικεφαλής του τμήματος τουρισμού της Φουκουσίμα Jun Muto στο CNNi, επικεντρώνονται στον «τουρισμό της ελπίδας», κατά τον οποίο η περιοχή ανακάμπτει από την πυρηνική καταστροφή, ενώ προσπαθούν ακόμα να διασφαλίσουν ότι ο επισκέπτης θα έχει μια πλήρη εικόνα, από την πλούσια ιστορία, τη φύση και τα τουριστικά αξιοθέατα.

Επομένως πού είναι η γραμμή μεταξύ μια καλοπροαίρετης εκπαιδευτικής επίσκεψης και ενός μακάβριου, προκλητικού ταξιδιού; Για ορισμένα μουσεία και μνημεία, το κλειδί είναι να επικεντρωθείς στις ανθρώπινες ιστορίες πίσω από τις τραγωδίες, βάζοντας στο επίκεντρο της αφήγησης τα θύματα.

Ο Johnston προτείνει στους επισκέπτες να εκπαιδεύονται πριν από την επίσκεψη, προκειμένου να μαθαίνουν την ιστορία της τοποθεσίας και τις ανθρώπινες ιστορίες από τις τραγωδίες που συνέβησαν. Άλλοι ειδικοί προτείνουν οι επισκέπτες να είναι απλά προετοιμασμένοι να μάθουν επιτόπου τι συνέβη και να σέβονται την τοποθεσία.