Επέτειος μάχης Δερβενακίων: Τέσσερα μαθήματα από την ιστορική στιγμή που έσωσε την Επανάσταση

Σε μια περίοδο που οι ελληνοτουρκικές σχέσεις περνούν πάλι από...χίλια μύρια κύματα η σημερινή επέτειος της περίφημης μάχης στα Δερβενάκια καθίσταται ιδιαίτερα επίκαιρη πέραν της ιστορικής μνήμης.

Με τη βοήθεια του ιστορικού Μάριου Αθανασόπουλου, Δρ. Βυζαντινής Ιστορίας, μέλος ΕΔΙΠ στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου το Newsbomb.gr επιχειρεί να φωτίσει τα γεγονότα του τότε, κάνοντας και παράλληλα έναν συσχετισμό με το σήμερα.

Το τριήμερο από τις 26 έως τις 28 Ιουλίου του 1822 στα Δερβενάκια και τη γύρω περιοχή, σφραγίστηκε με τον ιδανικότερο τρόπο το εισιτήριο των επαναστατημένων Ελλήνων προς την ελευθερία. Ο κ. Αθανασόπουλος, ο οποίος διδάσκει Βυζαντινή και Νεώτερη Ελληνική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, αναφέρεται ακριβώς σε αυτό τονίζοντας στο Newsbomb.gr:

«Με την καθοδήγηση του στρατιωτικού «ιθύνοντα νου» του Αγώνα, του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, οι άλλοτε φοβισμένοι Έλληνες που μόλις έβλεπαν συγκροτημένα τουρκικά στρατεύματα τρέπονταν σε φυγή, συνέτριψαν με ένα καταπληκτικό στρατήγημα τη μεγάλη στρατιά του Μαχμούτ πασά («Δράμαλη») που είχε φτάσει στον Μοριά με σκοπό την κατάπνιξη της Επανάστασης.

Ζώντας σε μια εποχή που η μισή Κύπρος εξακολουθεί 50 χρόνια μετά να κατέχεται βίαια από τους Τούρκους, που τα νησιά του Αιγαίου απειλούνται ανάλογα με τις ορέξεις του νεοθωμανού σουλτάνου Ερντογάν με εισβολή και η Θράκη κινδυνεύει με σταδιακή τουρκοποίηση, η επιτυχία στα Δερβενάκια αποτελεί κλασσικό παράδειγμα προς μίμηση για τους (αείποτε) ολίγιστους Έλληνες».

Πώς μπορούμε όμως να διδαχθούμε από εκείνο το κρίσιμο τριήμερο του 1822;

Ο κ. Αθανασόπουλος απαντάει επισημαίνοντας τέσσερα μαθήματα που μπορεί να λάβει ο σημερινός Έλληνας από όσα διαδραματίστηκαν τότε:

«Το πρώτο που θεωρώ κομβικό σημείο διδαχής, είναι πως για κάθε θέση υπάρχει ο κατάλληλος άνθρωπος. Πώς έλεγε κάποτε μια διαφήμιση στην τηλεόραση: «Έκαστος στο είδος του…». Παρά τις «φιλότιμες» προσπάθειες των προκρίτων της εποχής που είχαν αναλάβει την πολιτική ηγεσία του τόπου, οι ίδιοι δεν διέθεταν στρατιωτικές ικανότητες κατάλληλες για να αντιμετωπίσουν στο πεδίο της μάχης τον αντίπαλο. Σε αυτόν τον τομέα, καλώς ή κακώς, είχε διακριθεί μόνο ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Ο Κολοκοτρώνης, παρά τα πολλά τρωτά του χαρακτήρα του (είχε μια αίσθηση υπεροχής έναντι των πολιτικών ηγετών της εποχής του, γεγονός σύνηθες σε στρατιωτικούς, ιδίως εν καιρώ πολέμου), υπήρξε ένας χαρισματικός στρατιωτικός ηγέτης, τον οποίο διέκρινε κατά κύριο λόγο η διορατικότητα.

Η αποστροφή δε του λόγου του για τις δυσκολίες διοίκησης των Ελλήνων σε περίοδο πολέμου από τα απομνημονεύματά του, αποδεικνύει έναν άνθρωπο που γνώριζε βαθιά την ψυχολογία των ανδρών που καλούνταν κάθε φορά να διοικήσει.

«Ἡ ἀρχηγία ἑνὸς στρατεύματος ἑλληνικοῦ ἦτον μία τυραννία, διατὶ ἔκαμνε καὶ τὸν ἀρχηγό, καὶ τὸν κριτή, καὶ τὸν φροντιστή, καὶ νὰ τοῦ φεύγουν κάθε ἡμέρα καὶ πάλιν νὰ ἔρχωνται, νὰ βαστάῃ ἕνα στρατόπεδον μὲ ψέμματα, μὲ κολακεῖες, μὲ παραμύθια, νὰ τοῦ λείπουν καὶ ζωοτροφίαις καὶ πολεμοφόδια, καὶ νὰ μὴν ἀκοῦν καὶ νὰ φωνάζῃ ὁ ἀρχηγός ἐνῷ εἰς τὴν Εὐρώπην ὁ ἀρχιστράτηγος διατάττει τοὺς στρατηγούς, οἱ στρατηγοὶ τοὺς συνταγματάρχαις, οἱ συνταγματάρχαι τοὺς ταγματάρχαις καὶ οὕτω καθεξῆς. Ἔκανε τὸ σχέδιό του καὶ ξεμπέρδευε. Νὰ μοῦ δώσῃ ὁ Βελιγκτὼν 40000 στράτευμα τὸ ἐδιοικοῦσα, ἀλλ’ αὐτουνοῦ νὰ τοῦ δώσουν 500 Ἕλληνας δὲν ἠμποροῦσε οὔτε μιὰ ὥρα νὰ τοὺς διοικήσῃ. Κάθε Ἕλληνας εἶχε τὰ καπρίτσια του, τὸ θεό του, καὶ ἔπρεπε νὰ κάμῃ κανεὶς δουλειὰ μὲ αὐτούς, ἄλλον νὰ φοβερίζῃ, ἄλλον νὰ κολακεύῃ, κατὰ τοὺς ἀνθρώπους».

Θ. Κολοκοτρώνης, Απομνημονεύματα, εκδ. Μέρμηγκας,

Αθήνα χ.χ., σ. 197

Στα καθ’ ημάς, θεωρώ πως η εμμονή της πολιτικής ηγεσίας εδώ και πολλά χρόνια να απαξιώνει (λόγω και έργω) την ηγεσία του στρατεύματος (εμμονή που είχε ασφαλώς αιτία τη δεκαετία του ’70, αλλά σίγουρα όχι σήμερα), έχει αρνητικές επιπτώσεις στην άμυνα της χώρας. Αυτό προφανώς ισχύει και αντίστροφα, αφού κάθε φορά που οι στρατιωτικοί ενεπλάκησαν στην πολιτική ζωή του τόπου, τα αποτελέσματα υπήρξαν καταστροφικά (βλ. εισβολή στην Κύπρο το 1974). Ομοίως η εμμονή στην επιλογή προσώπων κομματικά αρεστών στην εκάστοτε κυβερνητική πλειοψηφία για σημαντικές θέσεις στον κρατικό μηχανισμό, χωρίς τα απαραίτητα προσόντα ασφαλώς, καθιστά τον ίδιο μηχανισμό δυσλειτουργικό και εν τέλει ανίκανο να επιτελέσει το έργο για το οποίο έχει κληθεί να φέρει εις πέρας.

Το δεύτερο μάθημα από την μάχη των Δερβενακίων

Το δεύτερο μάθημα που θα μπορούσαν να μας διδάξουν τα Δερβενάκια, είναι ο πραγματισμός που επέδειξε ο Κολοκοτρώνης απέναντι στις συντριπτικά υπέρτερες δυνάμεις του εχθρού· γνωρίζοντας πως η αντίσταση κατά μέτωπο θα ήταν καταστροφική για τους επαναστατημένους Έλληνες, προτίμησε να ακολουθήσει τον προσφιλή του πόλεμο φθοράς του αντιπάλου. Δεν γνωρίζουμε αν ο θρυλικός «γέρος του Μοριά» είχε μελετήσει τόσο καλά την αρχαία ελληνική ιστορία, ώστε να γνωρίζει λεπτομέρειες για το πώς οι αρχαίοι πρόγονοί του είχαν αντιμετωπίσει την περσική απειλή (προσωπικά τείνω να πιστέψω πως γνώριζε πολύ καλά την ιστορία του τόπου του), ωστόσο φείλουμε να παραδεχθούμε πως ακολούθησε σχεδόν κατά γράμμα τη στρατιωτική τακτική που εφάρμοσαν οι αρχαίοι Έλληνες στις Θερμοπύλες, τον Μαραθώνα, τη Σαλαμίνα.

Στην πρώτη περίπτωση οι ολιγάριθμοι Σπαρτιάτες επέλεξαν ένα στενό πέρασμα για να απομειώσουν την απόλυτη αριθμητική υπεροχή των αντιπάλων τους. Το ίδιο συνέβη και στον Μαραθώνα (μάχη λίγων Αθηναίων εναντίον πολλών Περσών σε ένα σημείο που κάθε βήμα του εχθρού έκρυβε και μια δυσάρεστη έκπληξη γι’ αυτούς) και βεβαίως στη Σαλαμίνα (επιλογή του στενού περάσματος της Σαλαμίνας όπου η υπεροχή σε αριθμό και μέγεθος πολεμικών πλοίων όχι μόνο εκμηδενίστηκε, αλλά αποτέλεσε και τροχοπέδη στην εξέλιξη της μάχης). Ο Κολοκοτρώνης είχε πολύ πριν εμφανιστεί το στράτευμα του Δράμαλη αποφασίσει το σημείο από το οποίο θα τον αντιμετώπιζε.

«…ἄν εἶναι ἀλήθεια πὼς ἔρχεται ὁ Δράμαλης, νὰ τὸν καρτερέσωμε εἰς τὰ Δερβένια καὶ νὰ κυττάζωμε καὶ τὰ πράγματα τοῦ ἔθνους»

Θ. Κολοκοτρώνης, Απομνημονεύματα, εκδ. Μέρμηγκας,

Αθήνα χ.χ., σ. 121

Το αποτέλεσμα είναι σε όλους μας γνωστό· η μεγάλη στρατιά των 30.000 ανδρών του Δράμαλη, κουβαλώντας λάφυρα από την εκστρατεία στην Ήπειρο και τον Αλή πασά, προσπάθησε να μεταβεί από το Άργος στην Κόρινθο μέσω του σημείου που είχε επιλέξει ο Κολοκοτρώνης να επιτεθεί. Οι συνέπειες δεν αφορούσαν μόνο τις αριθμητικές απώλειες (2.500-3.000 νεκροί και τραυματισμένοι), αλλά κυρίως την τσακισμένη πλέον ψυχολογία τους, αφού στο στενό πέρασμα των Δερβενακίων (αλλά και στον Αγιο-Σώστη και στο Αγιονόρι) ενταφιάστηκαν οι ελπίδες του σουλτάνου και των συμμάχων του στην Ευρώπη (Μέττερνιχ κ.λπ.) για άμεση «επίλυση» του ελληνικού «προβλήματος».

Η Ελλάδα σήμερα, προσπαθεί να αντισταθεί απέναντι στον νεοθωμανικό επεκτατισμό του Ερντογάν με συμβατικά μέσα και «μπακαλίστικη» αριθμητική· πόσα αεροπλάνα χρειαζόμαστε, πόσα πολεμικά πλοία, πόσους πυραύλους κ.ο.κ. Αυτή η κούρσα εξοπλισμών, τους μόνους που χαροποιεί είναι τους εμπόρους οπλικών συστημάτων, αφού απομυζά τεράστια χρηματικά ποσά από άλλους τομείς και επιπλέον αναδίδει διαρκώς μια οσμή σκανδάλων. Η Ελλάδα, ως μικρή χώρα που είναι, όφειλε εδώ και χρόνια να έχει ακολουθήσει το πραγματιστικό σχέδιο του Κολοκοτρώνη που ανέφερα πριν· να αξιοποιήσει το υπάρχον επιστημονικό δυναμικό της και να βρίσκεται στην πρωτοπορία δημιουργίας «έξυπνων» οπλικών συστημάτων (όπως τα περίφημα drones), φτηνών, αλλά όχι φτηνιάρικων λύσεων για την άμυνά της, ακολουθώντας το παράδειγμα του Ισραήλ. Αντ’ αυτού, η αληθινή κληρονόμος της βυζαντινής διπλωματίας, η Τουρκία, επιδίδεται όχι μόνο στην κατασκευή τέτοιων όπλων, αλλά και στην εξαγωγή τους!

Το κομμάτι ψυχολογικού πολέμου

Ένα επιπλέον μάθημα στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ από τη μάχη στα Δερβενάκια, αφορά το κομμάτι του λεγόμενου ψυχολογικού πολέμου· όλοι μας γνωρίζουμε πως οι Έλληνες, ως μεσογειακός λαός, έχουν συχνές ψυχολογικές μεταπτώσεις, που μπορούν να τους οδηγήσουν στις μεγαλύτερες επιτυχίες αν ψυχολογικά έχουν αναπτερωμένο το ηθικό τους και στις μεγαλύτερες αποτυχίες αν συμβαίνει το αντίθετο. Ο Κολοκοτρώνης, ως βαθύς γνώστης της ψυχολογίας των Ελλήνων όπως σημείωσα και νωρίτερα, προσπάθησε με κάθε τρόπο να ενδυναμώσει την ψυχική δύναμη των επαναστατημένων συμπατριωτών του, υποτιμώντας την ποιότητα των στρατευμάτων που επρόκειτο να αντιμετωπίσουν και υποσχόμενος πλούσια λάφυρα σε περίπτωση νίκης.

Η τακτική αυτή αποδείχτηκε αποτελεσματική, αφού έδωσε μια άλλη πνοή στους καταπτοημένους Έλληνες και τους οδήγησε σε μια σπουδαία νίκη.

Ἕλληνες, σήμερα ἐγεννήθημεν καὶ σήμερα θὰ πεθάνωμεν διὰ τὴν σωτηρίαν τῆς πατρίδος μας καὶ διά την ἐδικήν μας (...) ἀπόψε ἦλθεν ἡ Τύχη τῆς πατρίδος μας καὶ μοῦ εἶπεν ὅτι εἴμεθα νικηταὶ τόσον πολύ, ὅπου ἄλλην νίκην καλλιτέραν ἀπὸ τὴν σημερινὴν δὲν ἐκάναμεν, ἀλλ’ οὔτε θέλομεν κάμει. Ἔχω τόσην βεβαιότητα νὰ σᾶς εἰπῶ νὰ μὴν πάρετε οὔτε τὰ ἅρματά σας, διὰ νὰ πάρωμεν τῶν Τούρκων. Σήμερα ὁ καθεὶς ἀπὸ ἐμᾶς θὰ καταδιώκη πολλούς, θὰ πάρητε λάφυρα πολλὰ καὶ τοὺς θησαυροὺς τοῦ Ἀλὴ πασιὰ θὰ τοὺς μοιράσετε μὲ τὸ φέσι τὰ φλωριά. Τὰ χρήματα ποῦ ἔχουν οἱ Τοῦρκοι εἶναι χρήματα χριστιανικά. Τὰ εἶχεν ὁ τύραννος τῆς Ἠπείρου παρμένα ἀπὸ τοὺς ἀδελφούς μας. Ὁ Ἅγιος Θεὸς μᾶς τὰ ἔστειλε καὶ εἶναι κελεπούρι δικό μας. Αὔριον αὐτὴν τὴν στιγμὴν θὰ σᾶς ἰδῶ ὅλους μὲ τ’ ἅρματα τῶν Τούρκων, μὲ τ’ ἄλογά τους, λαμπροφορεμένους μὲ τὰ ροῦχα τους. Ὁ Θεὸς εἶναι μὲ ἡμᾶς νὰ μὴ σᾶς μέλλη τίποτε, πηγαίνετε νὰ ἑτοιμασθῆτε καθὼς σᾶς εἶπα καὶ νὰ ἐλθῆτε ἐδῶ ὅλοι νὰ ξεκινήσωμεν μαζί»

Φώτιου Χρυσανθόπουλου ή Φωτάκου, Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμ. 1, Αθήνα 1974, σσ. 356-357

Η κυβέρνηση που έχει σήμερα την ευθύνη της χώρας, επέλεξε (όπως και πολλές προηγούμενες) την προσέγγιση με τη νεοθωμανική Τουρκία και τον κατευνασμό του «θηρίου». Οπωσδήποτε οι σχέσεις καλής γειτονίας μεταξύ των δύο χωρών (οι λαοί σε αυτές τις περιπτώσεις μικρή σημασία έχουν) πρέπει να αποτελούν πάγια επιδίωξη όλων των κυβερνήσεων. Ωστόσο, για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, η επιδίωξη αυτή θα πρέπει να είναι αμοιβαία. Και μάλιστα να στηρίζεται στην ισόρροπη ισχύ των δύο. Γιατί όταν ο ένας από τους δύο είναι ο ισχυρός (πληθυσμιακά, στρατιωτικά, οικονομικά κ.ο.κ.) και ο άλλος ο αδύναμος, τότε η σχέση για την οποία μιλήσαμε γίνεται ετεροβαρής. Επιπλέον, φρονώ πως η παρούσα κυβέρνηση οφείλει να επενδύσει περισσότερο στην ψυχολογία του ελληνικού λαού, ακολουθώντας την τακτική του Κολοκοτρώνη.

Καθημερινά πληροφορούμαστε για εξωφρενικές δηλώσεις που προέρχονται από επίσημα χείλη στην Άγκυρα και η συνήθης απάντηση από ελληνικής πλευράς είναι τουλάχιστον υποτονική. Όταν μάλιστα όλοι γνωρίζουμε πως έχουμε να κάνουμε με ένα κράτος-τρομοκράτη, η μόνη απάντηση φρονώ πως πρέπει να είναι κολοκοτρωνέικη.

Η ενότητα του ελληνικού λαού

Το τελευταίο (και σημαντικότερο) μάθημα που έχουν να μας προσφέρουν τα Δερβενάκια, αφορά την ενότητα του ελληνικού λαού· Θα ήθελα να υπενθυμίσω στους αναγνώστες σας ότι η επαναστατημένη Ελλάδα λίγο πριν την κάθοδο της στρατιάς του Δράμαλη έβαινε προς έναν εμφύλιο πόλεμο (τον οποίο δεν απέφυγε αργότερα). Ο Κολοκοτρώνης είχε πέσει στη δυσμένεια της Γερουσίας, η οποία σε έγγραφό της τον κατηγορούσε μεταξύ άλλων και ως «Ηρόστρατο», ουσιαστικά ως προδότη της πατρίδας. Η πλημμυρίδα των στρατευμάτων του Δράμαλη ωστόσο, λειτούργησε συγκολλητικά για τους εν διαστάσει Έλληνες· ο Κολοκοτρώνης αφέθηκε ελεύθερος να δράσει εναντίον του και σταδιακά επήλθε η ηρεμία στο ελληνικό στρατόπεδο και φτάσαμε στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Είναι χαρακτηριστικό το αφοπλιστικά ειλικρινές μήνυμα που απηύθυνε προς τους επαναστατημένους Έλληνες η κυβέρνηση τότε.

«Ἕλληνες, Σεῖς ἀπεφασίσατε τὴν ἐλευθερίαν σας καὶ ὁ τύραννος ἀπεφάσισε τὸν ἀφανισμόν σας. Σεῖς μὴν ὑποφέροντες νὰ εἶσθε πλέον σκλάβοι τῶν ἀνόμων καὶ ἀπίστων Τούρκων, ἐπιάσατε τὰ ἄρματα, διὰ νὰ καθαρίσετε τὴν γῆν τῶν πατέρων σας ἀπὸ τὰ ἀκάθαρτα καὶ αἱματοφάγα θηρία […] καὶ εἰς ἕνα λόγον διὰ νὰ ζήσετε μὲ νόμους καὶ νὰ φανῆτε καὶ σεῖς εἰς τὸν κόσμον ἔθνος ἐλεύθερον, καθῶς σᾶς πρέπει, ἀλλ’ ὄχι νὰ εἶσθε ὡσὰν τὰ ἄλογα κτήνη ὑποκείμενοι εἰς ἕνα τύραννον ἄθεον, ἄνομον καὶ αἱμοβόρον. […] Ἀκολουθοῦντες τὸν ζῆλον τοῦτον, ἔπρεπε ἕως τώρα νὰ ἔχετε στερεωμένην τὴν ἐλευθερίαν σας καὶ ὅλος ὁ κόσμος τοῦτο ἐπρόσμενεν. Ὀγρήγορα ὅμως ἐσβέσθη ὁ ζῆλος οὗτος καὶ ἐδώσατε καιρὸν εἰς τὸν τύραννόν σας νὰ ἐτοιμάσῃ μεγαλυτέρας δυνάμεις ἐναντίον σας, ἤ διὰ νὰ σᾶς εἰπῶμεν ὅλην τὴν ἀλήθειαν, τώρα εὑρίσκεσθε εἰς τὸν πλέον μεγάλον κίνδυνον. Μ’ ὅλα ταῦτα ἄν θελήσετε καὶ τὸν ἐπικρεμάμενον κίνδυνον ἀποφεύγετε, καὶ τὴν ἐλευθερίαν σας διὰ πάντα στερεώνετε. Τώρα θὰ φανῆτε ἄν ἐγεννηθήκατε διὰ νὰ εἶσθε ἐλεύθεροι, ἤ διὰ νὰ ζῆτε σκλάβοι καὶ νὰ ἀποθάνετε σκλάβοι τῶν βαρβάρων Τούρκων».

Διον. Κόκκινος, Ἡ ἑλληνική ἐπανάστασις, τόμ. 4, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1957, σσ. 305-306

Αντί επιλόγου

Στις μέρες μας πολλοί καταφέρονται εναντίον του πολιτικού μας προσωπικού με βαρείς χαρακτηρισμούς, και όσοι το αποτελούν, διακρίνονται από ένα οξύτατο και καταγγελτικό λόγο. Υπήρξαν μάλιστα στιγμές που ένιωθε κανείς μία έντονη εμφυλιοπολεμική ρητορική που τρόμαζε (δημοψήφισμα για την ΕΕ κ.ο.κ.). Δεν έχουν άδικο κάποιες φορές, καθώς αποτελεί κοινό τόπο το να διαπιστώσει κανείς πως συχνά αυτοί που μας κυβερνούν διακρίνονται από μικρόνοια και αδικαιολόγητη δουλικότητα απέναντι στους ισχυρούς «του κόσμου τούτου», δίνοντας την εντύπωση ότι ενεργούν εις βάρος των συμφερόντων της ίδιας τους της χώρας. Ωστόσο είναι τουλάχιστον άδικο να κατηγορούμε ο ένας τον άλλον για προδοσία και «ξεπούλημα» των συμφερόντων του λαού, καλλιεργώντας το μίσος και τη διχόνοια.

Διακόσια και πλέον χρόνια μετά την έναρξη της Επανάστασης και 50 από την αποκατάσταση της δημοκρατίας, οι Έλληνες είμαστε υποχρεωμένοι πιά να ενηλικιωθούμε και να αφήσουμε πίσω μας πάθη που μας γυρίζουν στο κακό μας παρελθόν. Ας μην περιμένουμε έναν νέο Δράμαλη για να μας ενώσει. Μπορούμε και μόνοι μας…»