Τα ήθη και έθιμα της Κρήτης από την Πρωτοχρονιά έως τα Φώτα

Αυτό συνέβη κυρίως, από τη στιγμή που μπήκε η τηλεόραση στα σπίτια, και αποκορυφώθηκε, από τη στιγμή που μπήκαν στα χέρια των παιδιών τα κινητά και τα τάμπλετ.

Τα έθιμα τα παλιά ήταν πολλά, και τότε τα τηρούσαν όλοι με ευλάβεια. Όμως εμείς, ένα μέρος μονάχα θα παραθέσουμε.

Το ποδαρικό και η πέτρα

Το ποδαρικό στα χωριά μας της Κρήτης, είχε διάφορες μορφές. Το πιο κλασικό έθιμο του ποδαρικού ήταν η σιδερόπετρα!

Από βραδύς διάλεγε η νοικοκυρά μια σκληρή και ανθεκτική πέτρα που θα χρησιμοποιηθεί για το ποδαρικό. Tην έπλεναν και την άφηναν από νωρίς έξω από τη πόρτα. Έπρεπε να είναι σκληρή η πέτρα αυτή σαν σίδερο, να είναι ανθεκτική, για να είναι και η χρονιά γερή, και οι άνθρωποι του σπιτιού χωρίς αρρώστιες και κακοτυχίες.

Το πρωί της Πρωτοχρονιάς , φέρνανε τη πέτρα μέσα στο σπίτι, και βάζανε να καθίσει απάνω, εκείνος που θα τους έκανε πρώτος το ποδαρικό!

Ήταν συνήθως ένα αγόρι γερό, η κορίτσι γουρλίδικο, που την περσινή χρονιά τους έφερε πολύ καλή τύχη στο σπίτι, και ήθελαν να το προτιμήσουν και φέτος. Αν ο περσινός με το ποδαρικό δεν έφερνε τύχη, δεν τον προτιμούσαν φέτος. Το ίδιο συνέβαινε και αν ήταν οποιοδήποτε άτομο, μικρό η μεγάλο. Βάζανε το παιδί να καθίσει πάνω στη πέτρα και να πει:

-Σα τη πέτρα να ’ναι και το σπίτι μας γερό! Μετά του έλεγαν να πει τρεις φορές:

-«Κλού – κλού – κλού»!

Κι αυτό για να κλωσήσουν οι κότες και να πυρώσουν τα αυγά. Το άτομο αυτό του ποδαρικού, το βάζανε να καθίσει όσο πιο πολύ ώρα μπορούσε στην πέτρα, γιατί πίστευαν ότι , όσο πιο πολλές ώρες θα καθίσει, τόσο και πιο πολλές κλωσούδες θα κλωσούσαν όλο το χρόνο στο σπίτι τους!

Το ποδαρικό με τον Άγιο

Από την προηγούμενη της Πρωτοχρονιάς, ή και διό – τρείς μέρες πιο μπροστά, πήγαιναν μια εικόνα του σπιτιού στην εκκλησία, όποια ήθελαν.

Το πρωί – πρωί της Πρωτοχρονιάς, πήγαιναν στην εκκλησία και έπαιρναν την εικόνα και την πήγαιναν στο σπίτι, για να τους κάνει πια το ποδαρικό η εικόνα του Αγίου. Αυτό συνήθως, όταν είχαν απογοητευθεί από τα ποδαρικά των ανθρώπων, και ήθελαν το ποδαρικό να το κάνει κάποιος Άγιος της αρεσκείας τους. Οι εκκλησίες βέβαια τότε, όλες ήταν ανοιχτές όλο το χρόνο για τον κάθε ένα.

Ποδαρικό με πεσκέσι

Συνήθιζαν παλιά οι άνθρωποι που τους διέκρινε το χριστιανικό συναίσθημα, να στέλνουν το πρωί με ένα παιδί τους, αγόρι συνήθως, ένα πιάτο να κάνουν ποδαρικό, στους πιο φτωχούς, η στο παππού με τη γιαγιά, ένα πιάτο με πεσκέσι, σκεπασμένο και δεμένο με μια άσπρη πετσέτα.

Το πιάτο μπορεί να περιείχε, ότι είχε το σπιτικό. Κουραμπιέδες, αμύγδαλα, φιστίκια, σύγλινα, κρέας, τσιλαδιά, κλπ. Συνήθιζαν να στέλνουν πιο συχνά φαγητό με ένα παιδί στους παπούδες. Και από τη μεριά του παππού του έδιναν ευχές, και το αντάμειβαν και εκείνοι με χρήματα ή ότι άλλο είχαν.

Στο πεσκέσι με το ποδαρικό στη γειτονιά έστελναν συνήθως ξηρούς καρπούς η κουραμπιέδες. Έστελναν όμως ποδαρικό και στους κοντινούς συγγενείς, στα αδέρφια, στα πεθερικά, κλπ.

Ήταν ένα πιάτο δεμένο με μια πετσέτα που είχε αμύγδαλα, καρύδια κεφτέργια (αποξηραμένη μουσταλευριά), κάστανα σταφίδες, νταγκούλια εφτάζυμα, για το καλό του χρόνου

Βέβαια την ημέρα της Πρωτοχρονιάς απέφευγαν όλοι οι μεγάλοι, να κάνουν επισκέψεις στη γειτονιά, από το φόβο μήπως δεν τους πάει καλά η χρονιά και ρίξουν την ευθύνη σε αυτούς!

Το έθιμο με το νερό

Ένα παλιό έθιμο της Πρωτοχρονιάς, ήταν και το ράντισμα με νερό.

Από βραδύς γέμιζαν ένα πήλινο λαίνι, ή μια κανάτα νερό, και την άφηναν έξω.

Το πρωί της Πρωτοχρονιάς έπαιρναν την κανάτα η το λαίνι, και έριχναν νερό στις τέσσερεις γωνίες του σπιτιού, ή στους τέσσερεις τοίχους. Αυτό έφερνε αναζωογόνηση, καλοτυχία, και υγεία στο σπιτικό. Δεν έχει να κάνει το έθιμο αυτό, ότι ήθελαν να κάνουν ποδαρικό με το νερό. Έχει χαθεί όμως το έθιμο αυτό, και σήμερα ελάχιστοι πλέον το θυμούνται.

Οι κουραμπιέδες και η βασιλόπιτα

Πολύ παλιά στα χωριά της Κρήτης, δεν έφτιαχναν βασιλόπιτα, το έθιμο άρχισε να εξαπλώνεται και στη Κρήτη, κυρίως μετά τη κατοχή. Όμως έφτιαχναν παραμονή Πρωτοχρονιάς, τους παραδοσιακούς κουραμπιέδες.

Πότε μόνες οι κυράδες, πότε με τη βοήθεια μια γειτόνισσας, έφτιαχναν τους παραδοσιακούς πρωτοχρονιάτικους κουραμπιέδες, καθώς επίσης έφτιαχναν και κουλουράκια στο λάδι.

Δεν έκοβαν παλιά τη βασιλόπιτα το βράδυ της Πρωτοχρονιάς, αλλά ούτε και τραπέζι έστρωναν τα μεσάνυχτα στην αλλαγή του χρόνου. Όλα γινόταν την ίδια τη μέρα, τη πρώτη μέρα δηλαδή του χρόνου.

Το να περιμένουν το ρολόι να χτυπήσει 12 και να αλλάξει ο χρόνος, , έγινε πολύ αργότερα, μετά την κατοχή, τουλάχιστον στα μεσαρίτικα χωριά. Έκαναν την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και τους παραδοσιακούς φουσκίτες, για το καλό της νέας χρονιάς. Ήταν ανεβατοί και τους έφτιαχναν με το χέρι και έριχναν τη ζύμη που ήταν σκληρή, στο καυτό λάδι. Αντίστοιχοι ήταν οι φουσκίτες με τους λουκουμάδες.

Το «μεσημεριανό» τραπέζι της Πρωτοχρονιάς

Από ότι θυμάμαι εγώ τουλάχιστον το «μεσημεριανό» τραπέζι, ήταν… ολοήμερο!

Από το κολατσιό ήδη, είχαν αρχίσει να μαζεύονται παρέες στο σπίτι, και σπάνια το τραπέζι ήταν απλά οικογενειακό. Στο τραπέζι υπήρχαν ότι είχε απομείνει από το κρέας του χοίρου, λουκάνικα, απάκια η σύγλινα, τσιλαδιά, πριν βγούν τα ψυγεία.

Αν δεν είχαν χοίρο, αγόραζαν κρέας από τον χασάπη, και το έψηναν λίγο – λίγο, και έτρωγε όλη η οικογένεια, μαζί και η παρέα. Ήταν γεγονός ότι χώνευαν … τρώγοντας! Όλη την ημέρα μέχρι αργά έτρωγαν και έπιναν όλοι.Μόλις έβγαινε η πρώτη εσχάρα με το κρέας στα κάρβουνα, έμπαινε η άλλη!

Φυσικά οι άνδρες πάντα έβγαιναν στο κέφι και ως εκ τούτου ήταν μια χαρούμενη και ευχάριστη μέρα για μικρούς και μεγάλους!

Μέρα αφιερωμένη στη φαγοπιοτούρα!

Τα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα

Στα χωριά της Κρήτης, υπήρχαν τα παλιά κάλαντα με παραλλαγές, και αργότερα μετά τη κατοχή, ήρθαν και τα κοινά κάλαντα όλης της Ελλάδας. Τα παλιά κάλαντα ήταν πολύ μεγάλα, και δύσκολα τα αποστήθιζαν τα παιδιά.

«Ταχιά – ταχιά κι αρχημηνιά κι αρχή καλός μας χρόνος…»

Ξεκίναγαν με τη δύση του ήλιου, χωρίς τρίγωνα, και τελείωναν μετά από δυό τρεις ώρες. Ο κόσμος λεφτά δεν έδιδε τότε, απλά γιατί δεν είχε.

Τα παιδιά κρατούσαν ένα ντενεκάκι με χερούλι από τέλι, που χώραγε δύο με τρία κιλά λάδι, που το εξαργύρωναν μετά στον μπακάλη, και κάποιοι τους έσταζαν μια σταλιά λάδι από το λαδικό τους , γιατί και αυτό ήταν δυσεύρετο!

Τα πιο συνηθισμένα που έδιναν στους καλαντάρηδες, ήταν κουραμπιέδες, φιστίκια, σταφίδες, αμύγδαλα, καραμέλες, η ενίοτε κανένα μεζέ από σύγλινα κλπ.

Έθιμα των Φώτων - Τα φωτοκόλυβα

Τα Φώτα, έφτιαχναν τα λεγόμενα φωτοκόλυβα. Ήταν ένα φαγητό με πολλά όσπρια, ρεβύθια, φασόλια, αρακά, σιτάρι, μπιζέλια, καλαμπόκι κλπ. (Όχι φακές και κουκιά). Τα έβραζαν όλα μαζί, και τα έτρωγαν με λάδι και λεμόνι. Το φαγητό αυτό το έλεγαν και μαγεργιά. Από αυτά τα φωτοκόλυβα, έτρωγαν και όλοι στο σπίτι με λάδι λεμόνι και αλάτι, αλλά το βράδυ έδιναν και από λίγα και σε όλα τα οικόσιτα ζώα!

Πριν τα λαδώσουν όμως, ένα μέρος το έβαζαν στην άκρη, βραστά όπως ήταν, και το βράδυ έριχναν μια φούχτα και στη ματζαδούρα (φάτνη) με τα άχυρα των ζώων. Και αυτό, γιατί εκείνη τη βραδιά, «όλα τα ζώα μιλούσαν με ανθρώπινη φωνή»!

Ήταν η μοναδική μέρα, που το έθιμο θέλει τα ζώα σαν φάνε τα φωτοκόλυβα, στη συνέχεια τα μεσάνυχτα, να συνομιλούν μεταξύ τους! Μάλιστα θέλει η παράδοση, κάποιοι ότι άκουσαν τον πετεινό να λέει στα άλλα ζώα:

-Κοιτάτε να δείτε, εγώ έχω δέκα γυναίκες και τις κάνω ότι θέλω, και το αφεντικό μας έχει μία, και δε τη κάνει καλά!

Δηλαδή, το έθιμο έδινε την ευκαιρία να σατιρίσει ο κόσμος κάποιες καταστάσεις, να πάρει το λόγο η μυθοπλασία και να διακωμωδήσει καθημερινές καταστάσεις! Μια άλλη φορά πάλι φέρεται να έλεγε εκείνη τη βραδιά μια κατσίκα:

-Το αφεντικό μας δεν τα πάει καλά με τη κερά του, και η κερά του σκοπεύει να τον χωρίσει!

Έτσι λένε πως το έμαθε το αφεντικό που το άκουσε, και βρήκε τη γυναίκα του και λύσανε τη διαφορά ήρεμα, πριν φτάσουν σε δυσμενή κατάληξη! Θέλουν δηλαδή τα ζώα ο κόσμος, να παίζουν και καταλυτικό ρόλο στο να λύνονται οι διαφορές, μια και φαίνεται να έχουν και προφητικό ρόλο!

Μια φούχτα φωτοκόλυβα, τα πετούσαν επίσης και στο δώμα του σπιτιού, για να τα φάνε και τα πουλάκια λέγοντας:

-Φάτε πουλιά καλά πουλιά,

Του ζευγαριού το κόπο μη πειράξετε!

Επίσης, την ημέρα των Φώτων άνοιγαν τη τσιλαδιά (πηχτή), η τουλάχιστον άφηναν και μία ειδικά για εκείνη την ημέρα όπως το καλούσε το έθιμο.

Πηγή - cretanmagazine